مقدمه

آنزیم‌ها نقش حیاتی در فرآیندهای متابولیک بدن دارند و لیپاز یکی از آنزیم‌های کلیدی است که در متابولیسم چربی‌ها نقش ایفا می‌کند. این آنزیم عمدتاً توسط پانکراس (لوزالمعده) ترشح می‌شود و در تجزیه‌ی تری‌گلیسیریدها به گلیسرول و اسیدهای چرب آزاد نقش دارد. اندازه‌گیری سطح سرمی لیپاز به‌ویژه در تشخیص و پیگیری بیماری‌های پانکراس، مانند پانکراتیت حاد یا مزمن، اهمیت ویژه‌ای دارد. با توجه به اینکه تغییرات سطح لیپاز می‌تواند نشانه‌ای از بیماری‌های مختلف گوارشی و غیرگوارشی باشد، آشنایی با روش انجام تست، عوامل مؤثر بر نتایج و تفسیر دقیق آن برای پزشکان، دانشجویان علوم آزمایشگاهی و حتی بیماران ضروری است.

فیزیولوژی و نقش آنزیم لیپاز

لیپاز یک آنزیم هیدرولیتیک است که در حضور آب، پیوند استری موجود در مولکول‌های چربی را می‌شکند. این فرآیند منجر به آزاد شدن اسیدهای چرب آزاد و گلیسرول می‌شود. پانکراس منبع اصلی تولید لیپاز است. این آنزیم از سلول‌های آسینار ترشح می‌شود و در مجرای پانکراس به سمت دوازدهه آزاد می‌گردد. لیپاز زبانی (lingual lipase)  و معدی (gastric lipase) در نوزادان و بزرگسالان فعال‌اند و به هضم چربی در مراحل ابتدایی کمک می‌کنند. مقادیر کمی از لیپاز نیز در کبد و ریه یافت می‌شود.

در شرایط طبیعی، لیپاز پس از ترشح از پانکراس وارد روده باریک می‌شود و با کمک صفرا، چربی‌ها را تجزیه می‌کند. سطح لیپاز در خون بسیار پایین است، اما در صورت آسیب به سلول‌های پانکراس، مقدار قابل‌توجهی از آن وارد جریان خون می‌شود.

موارد استفاده بالینی از تست لیپاز

الف. پانکراتیت حاد (Acute Pancreatitis)

افزایش شدید و ناگهانی سطح لیپاز یکی از مهم‌ترین نشانه‌های پانکراتیت حاد است. معمولاً سطح لیپاز طی ۴ تا ۸ ساعت پس از شروع علائم افزایش یافته و تا ۸ تا ۱۴ روز بالا باقی می‌ماند. این ویژگی، آن را به تستی حساس‌تر از آمیلاز تبدیل می‌کند.

ب. پانکراتیت مزمن (Chronic Pancreatitis)

در این حالت، سطح لیپاز ممکن است طبیعی یا اندکی افزایش‌یافته باشد. با پیشرفت بیماری و از بین رفتن سلول‌های آسینار، ممکن است مقدار آن کاهش یابد.

ج. انسداد مجرای صفراوی

سنگ صفراوی، تومورها یا التهاب مجاری می‌توانند موجب افزایش لیپاز شوند.

د. سایر بیماری‌ها

در برخی موارد، افزایش لیپاز می‌تواند به دلایلی غیر از آسیب پانکراس نیز رخ دهد:

• بیماری کلیوی (کاهش دفع لیپاز)
• سوراخ شدن زخم معده یا دوازدهه
• بیماری سلول‌های گوارشی مانند انسداد روده
• عفونت‌های شدید شکمی
• نارسایی کلیه

نمونه‌گیری و آماده‌سازی بیمار

نمونه مورد نیاز سرم یا پلاسما (با ضد انعقاد هپارین) است.

بیمار باید حداقل ۸ تا ۱۲ ساعت ناشتا باشد.

از مصرف الکل، داروهای چرب‌کننده خون یا داروهای ضدپانکراس قبل از آزمایش پرهیز شود.

نمونه در دمای ۲ تا ۸ درجه سانتی‌گراد تا ۷ روز پایدار است. در صورت نگهداری طولانی‌تر، باید فریز شود.

روش‌های اندازه‌گیری لیپاز

در گذشته روش‌های قدیمی مانند تیتراسیون و توربیدومتری استفاده می‌شد، اما امروزه روش‌های اتوماتیک و دقیق‌تر در آزمایشگاه‌ها رایج‌اند.

الف. روش رنگ‌سنجی (Colorimetric)

در این روش، سوبسترای مصنوعی با رنگ‌زا استفاده می‌شود. تجزیه‌ی سوبسترا توسط لیپاز موجب آزاد شدن ترکیب رنگی می‌شود که شدت آن متناسب با فعالیت آنزیم است.

ب. روش آنزیمی-اسپکتروفتومتری (Enzymatic Spectrophotometric)

این روش استاندارد فعلی است. در آن از تری‌گلیسیرید مصنوعی استفاده می‌شود. با تجزیه‌ی این ترکیب، رنگی تولید می‌شود که در طول موج مشخص اندازه‌گیری می‌گردد.

ج. روش ایمونولوژیک (Immunoassay)

در موارد تحقیقاتی یا تخصصی برای افتراق لیپاز پانکراسی از سایر ایزوآنزیم‌ها به‌کار می‌رود.

محدوده طبیعی و تفسیر نتایج

مقادیر مرجع (ممکن است بین آزمایشگاه‌ها متفاوت باشد):

• بالغین: ۱۰ تا ۱۴۰ واحد در لیتر (U/L)
• کودکان: کمی پایین‌تر از بالغین

افزایش سطح لیپاز:

• بیش از ۳ برابر حد نرمال: احتمال بالای پانکراتیت حاد
• افزایش خفیف تا متوسط: ممکن است ناشی از بیماری کلیوی، مصرف دارو (مثل کورتیکواستروئیدها یا اپیوئیدها) یا التهاب مجاری صفراوی باشد.

کاهش سطح لیپاز:

در آسیب پیشرفته پانکراس، فیبروز سیستیک، یا سوءتغذیه شدید ممکن است سطح لیپاز کاهش یابد.

مقایسه تست لیپاز و آمیلاز

در گذشته تست آمیلاز تنها شاخص آزمایشگاهی پانکراتیت بود، اما امروزه مشخص شده که لیپاز حساس‌تر و اختصاصی‌تر است. به همین دلیل، در اغلب آزمایشگاه‌ها هر دو تست هم‌زمان درخواست می‌شوند تا دقت تشخیص افزایش یابد.

لیپاز: افزایش طولانی‌تر و اختصاصی‌تر برای پانکراس

آمیلاز: افزایش سریع‌تر اما غیر اختصاصی‌تر (در غدد بزاقی هم تولید می‌شود)

خطاهای شایع و تداخلات دارویی

داروهایی که باعث افزایش لیپاز می‌شوند:

• کورتیکواستروئیدها
• اپیوئیدها
• داروهای ضدتشنج (والپروات سدیم)
• داروهای ضدویروسی (دیدانوزین)

شرایطی که نتایج را تحت تأثیر قرار می‌دهند:

• همولیز نمونه (به دلیل تخریب آنزیم‌ها)
• نگهداری نامناسب در دمای بالا
• مصرف الکل قبل از نمونه‌گیری

اهمیت تست لیپاز در پایش بیماران

تست لیپاز نه‌تنها در تشخیص اولیه پانکراتیت بلکه در پایش روند درمانی نیز اهمیت دارد. در بیماران بستری، کاهش تدریجی سطح لیپاز نشانه‌ی بهبود عملکرد پانکراس است. در صورت تداوم افزایش، احتمال نکروز پانکراس یا انسداد مجرای صفراوی مطرح می‌شود. همچنین در بیماران با سابقه‌ی سنگ صفراوی یا مصرف مزمن الکل، انجام دوره‌ای این تست به کشف زودهنگام التهاب‌های پنهان پانکراس کمک می‌کند.

نتیجه‌گیری

تست لیپاز یکی از ابزارهای کلیدی در تشخیص بیماری‌های پانکراس به‌ویژه پانکراتیت حاد محسوب می‌شود. افزایش سطح لیپاز، اغلب به‌طور مستقیم با شدت التهاب پانکراس مرتبط است و در مقایسه با تست آمیلاز، دقت بالاتری در تشخیص دارد. درک صحیح از تفسیر نتایج، آگاهی از عوامل مؤثر و به‌کارگیری روش‌های استاندارد آزمایشگاهی، نقش حیاتی در پیشگیری از تشخیص‌های اشتباه دارد.

منابع

Classification of acute pancreatitis—2012: Revision of the Atlanta classification

The epidemiology of pancreatitis and pancreatic cancer

American College of Gastroenterology guideline: Management of acute pancreatitis

Role of serum lipase in the diagnosis of acute pancreatitis

Comparison of serum lipase and amylase in the diagnosis of acute pancreatitis