مقدمه

تست دیسک آنتی‌بیوتیکی یا Disk Diffusion Method که به‌نام روش کربی–باور (Kirby-Bauer) نیز شناخته می‌شود، یکی از پرکاربردترین روش‌ها برای بررسی حساسیت باکتری‌ها به آنتی‌بیوتیک‌هاست. این تست به دلیل سهولت، هزینه‌ی پایین و استاندارد بودن، در آزمایشگاه‌های میکروبیولوژی بالینی به‌طور گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرد. نتایج این تست نقش مهمی در تصمیم‌گیری‌های بالینی، انتخاب درمان آنتی‌بیوتیکی مناسب و پیشگیری از گسترش مقاومت‌های باکتریایی دارند.

با وجود این مزایا، اجرای صحیح این تست نیازمند رعایت دقیق دستورالعمل‌های استاندارد مانند CLSI (Clinical and Laboratory Standards Institute) و EUCAST (European Committee on Antimicrobial Susceptibility Testing) است. هرگونه خطا در مراحل جمع‌آوری نمونه، تهیه سوسپانسیون باکتری، انتخاب محیط کشت، انکوباسیون و تفسیر نتایج می‌تواند منجر به گزارش‌های نادرست و در نتیجه درمان ناموفق بیمار شود.

خطاهای مربوط به نمونه‌برداری و جداسازی باکتری

• آلودگی نمونه: اگر نمونه اولیه (مانند ادرار یا خون) به‌درستی گرفته نشود، آلودگی با فلور طبیعی می‌تواند منجر به نتایج کاذب شود.
• جداسازی ناقص سویه عامل: اگر سویه خالص جدا نشود و مخلوطی از باکتری‌ها روی محیط قرار گیرد، نتیجه تست غیرقابل اعتماد خواهد بود.

راهکار اصلاحی: استفاده از تکنیک‌های استریل در جمع‌آوری نمونه، کشت روی محیط انتخابی و جداسازی کلنی خالص قبل از انجام آنتی‌بیوگرام.

خطاهای مربوط به سوسپانسیون باکتری

• غلظت نامناسب (McFarland Standard): اگر غلظت سوسپانسیون کمتر یا بیشتر از استاندارد (معمولاً 0.5 مک‌فارلند) باشد، قطر هاله بازداری تحت تأثیر قرار می‌گیرد.
• هموژنیزه نبودن سوسپانسیون: عدم یکنواختی باعث رشد نامنظم باکتری در سطح آگار می‌شود.

راهکار اصلاحی: استفاده از دستگاه‌های densitometer یا مقایسه دقیق با لوله استاندارد مک‌فارلند و مخلوط کردن کامل سوسپانسیون قبل از تلقیح.

خطاهای مربوط به محیط کشت

• نوع محیط: استفاده از محیط غیر استاندارد به‌جای Mueller-Hinton Agar نتایج را تغییر می‌دهد
• ضخامت آگار: ضخامت کمتر از 4 میلی‌متر باعث افزایش غیرواقعی قطر هاله و ضخامت بیشتر منجر به کاهش قطر می‌شود.
• pH  نامناسب: pH خارج از محدوده 7.2–7.4 می‌تواند فعالیت برخی آنتی‌بیوتیک‌ها (مانند تتراسایکلین یا آمینوگلیکوزیدها) را تغییر دهد.

راهکار اصلاحی: استفاده از محیط‌های تجاری استاندارد و کنترل دوره‌ای کیفیت (QC) محیط‌ها.

خطاهای مربوط به دیسک‌های آنتی‌بیوتیکی

• تاریخ انقضا: دیسک‌های تاریخ گذشته قدرت آنتی‌بیوتیکی خود را از دست می‌دهند.
• نگهداری نامناسب: نگهداری دیسک‌ها در دمای اتاق یا در معرض رطوبت باعث کاهش فعالیت دارو می‌شود.
• چیدمان نادرست: قرار دادن دیسک‌ها بیش از حد نزدیک به یکدیگر باعث همپوشانی هاله‌ها می‌شود.

راهکار اصلاحی: نگهداری دیسک‌ها در یخچال (۲–۸ درجه) و جلوگیری از انجماد، استفاده در مدت زمان استاندارد، و رعایت فاصله حداقل ۲۴ میلی‌متر بین مراکز دیسک‌ها.

خطاهای مربوط به تلقیح باکتری

• استفاده از سواب خشک: سواب باید مرطوب و آغشته به سوسپانسیون استاندارد باشد.
• تلقیح نامنظم: تلقیح غیر یکنواخت منجر به رشد ناهموار می‌شود.
• زمان‌بندی نامناسب: اگر تلقیح و قرار دادن دیسک با تأخیر بیش از ۱۵ دقیقه انجام شود، رشد آغاز شده و نتایج دچار خطا می‌شود.

راهکار اصلاحی: استفاده از سواب استریل مرطوب و تلقیح یکنواخت در سه جهت متقاطع، و افزودن دیسک‌ها حداکثر ظرف ۱۵ دقیقه بعد از تلقیح.

خطاهای مربوط به شرایط انکوباسیون

• دمای نامناسب: دمای بالاتر یا پایین‌تر از ۳۵–۳۷ درجه سانتی‌گراد بر رشد و نتایج اثر می‌گذارد.
• اتمسفر نامناسب: برخی باکتری‌ها (مانند استرپتوکوک پنومونیه) نیاز به CO₂ دارند.
• زمان انکوباسیون: خواندن نتایج زودتر از ۱۶ ساعت یا دیرتر از ۱۸–۲۰ ساعت باعث تغییر قطر هاله‌ها می‌شود.

راهکار اصلاحی: استفاده از انکوباتورهای کالیبره شده و پیروی دقیق از پروتکل CLSI/EUCAST.

خطاهای مربوط به تفسیر نتایج

• اندازه‌گیری نادرست قطر هاله: استفاده از خط‌کش یا کولیس غیراستاندارد خطا ایجاد می‌کند.
• بی‌توجهی به استانداردها: عدم مراجعه به جداول CLSI یا EUCAST منجر به گزارش غلط “Sensitive” یا “Resistant” می‌شود.
• نادیده گرفتن هاله‌های دوگانه یا ناواضح: برخی آنتی‌بیوتیک‌ها مانند سفالوسپورین‌ها ممکن است الگوهای هاله پیچیده ایجاد کنند.

راهکار اصلاحی: استفاده از خط‌کش میلی‌متری استاندارد یا نرم‌افزارهای دیجیتال و مراجعه همیشگی به آخرین نسخه استانداردهای CLSI/EUCAST.

کنترل کیفیت (Quality Control)

اجرای دوره‌ای QC با سویه‌های مرجع مانند E. coli ATCC 25922 و S. aureus ATCC 25923 برای اطمینان از دقت تست ضروری است. نادیده گرفتن QC می‌تواند کل فرآیند را زیر سؤال ببرد.

راهکار اصلاحی: انجام QC حداقل هفتگی یا با هر بچ جدید محیط کشت و دیسک آنتی‌بیوتیکی.

نتیجه‌گیری

تست دیسک آنتی‌بیوتیکی یک ابزار کلیدی در تشخیص و مدیریت درمان عفونت‌های باکتریایی است. با این حال، کوچک‌ترین خطا در مراحل اجرای آن می‌تواند پیامدهای جدی برای بیمار و جامعه داشته باشد، از جمله تجویز نادرست دارو، شکست درمان، و گسترش مقاومت‌های آنتی‌بیوتیکی. رعایت استانداردهای CLSI و EUCAST، استفاده از تجهیزات و محیط‌های استاندارد، آموزش مداوم پرسنل و اجرای کنترل کیفیت منظم، مهم‌ترین راهکارها برای کاهش خطاها هستند. تنها با اجرای دقیق این اصول می‌توان به نتایج قابل اعتماد دست یافت و از سلامت بیماران محافظت کرد.

منابع

Performance Standards for Antimicrobial Susceptibility Testing

The European Committee on Antimicrobial Susceptibility Testing

Methods for in vitro evaluating antimicrobial activity: A review

Antimicrobial susceptibility testing: a review of general principles and contemporary practices

Factors influencing antimicrobial susceptibility testing

Quality control in antimicrobial susceptibility testing