مقدمه

بیماری‌های قلبی عروقی (Cardiovascular Diseases — CVDs) همچنان یکی از علل اصلی مرگ و میر و عوارض شدید در سطح جهان هستند. اگرچه عوامل کلاسیکی مثل فشار خون بالا، دیابت، چربی‌های خون، سیگار کشیدن و سبک زندگی نادرست شناخته شده‌اند، در سال‌های اخیر توجه زیادی به نقش التهاب مزمن در آسیب به عروق و تشکیل پلاک آترواسکلروز شده است.

یکی از مارکرهای مهم التهاب که به‌طور گسترده در تحقیقات و بالین مورد استفاده قرار گرفته، پروتئین واکنش‌پذیر C یا C-Reactive Protein (CRP) است. این پروتئین فاز حاد که عمدتاً در کبد ساخته می‌شود، به تغییرات التهابی پاسخ می‌دهد و سطح آن در خون افزایش می‌یابد. نسخه‌ای حساس‌تر از این تست به نام hs-CRP  امکان اندازه‌گیری سطح‌های پایین‌تر CRP را فراهم می‌کند که برای پیش‌بینی خطرات قلبی در افراد سالم یا با ریسک متوسط مفید است.

زیربنای بیولوژیک CRP و hs-CRP

CRP یک پروتئین فاز حاد است که پاسخ ایمنی در بدن را به آسیب‌ها، عفونت‌ها یا استرس التهابی نشان می‌دهد. میانجی‌های التهابی مانند اینترلوکین-6 (IL-6) و TNF-α تولید آن را تحریک می‌کنند.hs-CRP نسخه‌ای از تست CRP با حساسیت بالاتر است که مقادیر پایین‌تر (مثلاً کمتر از 1 mg/L) را اندازه می‌گیرد و در پیشگیری اولیه بیماری‌های قلبی مفید است.

شواهد اپیدمیولوژیک نقش CRP در خطرات قلبی عروقی

مطالعه‌ها متعدد نشان داده‌اند که سطح پایه CRP (یا hs-CRP) در افراد بدون بیماری قلبی قبلی با افزایش خطر حمله قلبی، سکته مغزی، بیماری عروق محیطی و سایر رویدادهای قلبی-عروقی مرتبط است. به عنوان مثال در جمعیت‌های سالم، سطح CRP بالا مستقل از سایر فاکتورهای خطر شناخته شده، پیش‌بینی‌کننده‌ی رویدادهای آتی قلبی است. سطوح بالاتر CRP با خطر بالاتر مرگ، رویدادهای قلبی مجدد و مشکلات عروقی پس از بیماری‌های اولیه قلبی مرتبط دانسته شده است.

دسته‌بندی سطوح CRP برای خطر

بسیاری از مطالعات سطح hs-CRP را به سه دسته تقسیم کرده‌اند.‌ این دسته‌بندی برای پیش‌بینی خطر نسبی رویدادهای قلبی مفید است. همچنین،CRP  در کوارتیل‌ها یا کوینتیل‌های بالاتر از محدوده طبیعی نیز خطر بیشتری را نشان داده‌اند.

• کم (<1 mg/L)
• متوسط (1-3 mg/L)
• بالا (>3 mg/L)

مکانیسم‌هایی که CRP را به بیماری قلبی مرتبط می‌کنند

• التهاب عروقی: CRP می‌تواند با اثرگذاری بر اندوتلیوم، افزایش بیان ملکول‌های چسبندگی سلولی (adhesion molecules)، کاهش نیتریک اکسید و اختلال در عملکرد اندوتلیل موجب آسیب به لایه داخلی عروق شود.
• فعال‌سازی کمپلمان: CRP همراه با قطعات فعال‌شده کمپلمان در پلاک‌های آترواسکلروتیک دیده شده است که ممکن است باعث آسیب بیشتر و فعال‌سازی التهاب شود.
• نقش در پلاک‌های آسیب‌پذیر و ناپایدار: افزایش CRP با نشانگرهای التهابی دیگر همراه است و ممکن است به پیشرفت پلاک از حالت پایدار به حالت مستعد ترکیدن کمک کند.

کاربرد بالینی CRP و hs-CRP در پیشگیری اولیه و ثانویه

پیشگیری اولیه: در افراد بدون سابقه بالینی CVD، استفاده از hs-CRP برای شناسایی افراد با خطر متوسط که ممکن است از درمان زودرس بهره‌مند شوند.

پیشگیری ثانویه: در بیمارانی که سابقه بیماری قلبی دارند، سطح CRP می‌تواند برای پیش‌بینی احتمال وقوع مجدد رویداد مفید باشد. مثلاً در افراد دارای بیماری مزمن عروق کرونر، بعد از ایست قلبی یا آنژیوپلاستی.

راهبرد درمانی: برخی داروها مانند استاتین‌ها نه فقط کلسترول را کاهش می‌دهند بلکه اثرات ضد التهابی دارند و سطح CRP را کاهش می‌دهند؛ این کاهش ممکن است با بهبود نتایج همراه باشد.

مزایا و محدودیت‌های CRP در پیش‌بینی بیماری‌های قلبی عروقی

CRP  و به‌ویژه hs-CRP مزایای مهمی دارد. این تست نسبتاً ساده و ارزان است و به‌راحتی در آزمایشگاه‌های روتین قابل انجام است. از طرفی قابلیت پیش‌بینی رویدادهای قلبی در افراد سالم را دارد و می‌تواند به‌ویژه در ترکیب با سایر فاکتورهای خطر مثل کلسترول، فشار خون یا سابقه خانوادگی به تصمیم‌گیری‌های بالینی کمک کند. همچنین نسخه حساس‌تر آن (hs-CRP) امکان تشخیص دقیق‌تر ریسک پایین یا متوسط را فراهم می‌سازد و در نتیجه می‌تواند در پیشگیری اولیه ارزشمند باشد.

با این حال محدودیت‌های مهمی هم وجود دارد. CRP یک نشانگر اختصاصی برای بیماری قلبی نیست؛ هر وضعیت التهابی مثل عفونت، آسیب بافتی، چاقی یا بیماری‌های مزمن می‌تواند باعث افزایش آن شود. از سوی دیگر، دستورالعمل‌های بین‌المللی هم در استفاده روتین از این تست اختلاف نظر دارند. همچنین شواهد قطعی وجود ندارد که کاهش CRP به تنهایی باعث کاهش خطر بیماری‌های قلبی شود. علاوه بر این، سطح CRP می‌تواند تحت‌تأثیر عوامل ژنتیکی و محیطی دچار تغییرات زیادی بین افراد مختلف شود.

راهکارها برای استفاده بهینه از CRP در بالین

• اندازه‌گیری hs-CRP در افرادی که در گروه ریسک متوسط قرار دارند (نه در کسانی که ریسک بالا یا پایین صریح دارند)
• انجام آزمایش CRP در شرایط پایدار: به دور از عفونت آشکار، آسیب اخیر، یا التهاب فعال تا نتایج تداخل کمتری داشته باشد.
• ترکیب نتایج CRP با پروفایل دیگر فاکتورهای خطر مثل کلسترول  LDL، فشار خون، سابقه خانوادگی و سبک زندگی.
• استفاده از CRP در مانیتورینگ اثربخشی درمان‌هایی که اثر ضد التهابی دارند (استاتین‌ها، مهارکننده‌های التهابی).
• تعیین آستانه‌های محلی (cut-off) مناسب براساس جمعیت منطقه‌ای؛ ممکن است سطوح مرسوم خطر در یک کشور با کشور دیگر متفاوت باشد.

نتیجه‌گیری

CRP و به ویژه hs-CRP یکی از مارکرهای مهم التهاب است که در بسیاری از مطالعات اپیدمیولوژیک به عنوان پیش‌بینی‌کننده رویدادهای قلبی عروقی شناخته شده‌اند. با این حال، این مارکر غیر اختصاصی است و افزایش آن می‌تواند در شرایط غیر قلبی نیز دیده شود. بنابراین نباید تنها بر مبنای CRP درمان را آغاز کرد، بلکه باید در ترکیب با دیگر فاکتورهای خطر قلبی و داده‌های بالینی تصمیم گرفت. برای کاربرد عملی، CRP  به خصوص در پیشگیری اولیه برای افراد با ریسک متوسط مفید است، به شرطی که آزمایش در شرایط مطمئن انجام شود، و افراد صلاحیت لازم جهت تفسیر نتایج را داشته باشند. تحقیقات آینده باید درباره‌ی آستانه‌های دقیق منطقه‌ای و نقش CRP به عنوان هدف درمانی متمرکز شوند.

منابع

The role of C-reactive protein in cardiovascular disease risk: European and U.S. perspectives

C-Reactive Protein: a critical update

C-reactive protein concentration and risk of coronary heart disease, stroke, and mortality: an individual participant meta-analysis

High-sensitivity C-reactive protein, statin therapy, and primary prevention of cardiovascular events

C-reactive protein as a cardiovascular risk factor

Assessing Cardiovascular Risk with C-Reactive Protein