همه چیز در مورد تست آمیلاز؛ کاربردها، تفسیر و روش انجام
مقدمه
آمیلاز (Amylase) یکی از آنزیمهای مهم بدن است که در فرآیند گوارش کربوهیدراتها نقش اساسی ایفا میکند. این آنزیم با شکستن پیوندهای گلیکوزیدی موجود در مولکولهای نشاسته، آنها را به قندهای سادهتر مانند مالتوز تبدیل مینماید. آمیلاز علاوه بر نقش گوارشی، اهمیت زیادی در پزشکی آزمایشگاهی دارد و اندازهگیری سطح آن در خون یا ادرار یکی از ابزارهای کلیدی برای تشخیص بیماریهای مربوط به پانکراس، غدد بزاقی و حتی کلیههاست.
تغییر سطح آمیلاز در بدن میتواند نشاندهندهی طیف وسیعی از بیماریها باشد؛ از پانکراتیت حاد و مزمن گرفته تا انسداد روده، اوریون، زخم گوارشی و نارسایی کلیوی. بنابراین آشنایی دقیق با اصول انجام تست آمیلاز، روشهای اندازهگیری و تفسیر نتایج آن برای پزشکان، پرستاران و کارشناسان علوم آزمایشگاهی از اهمیت ویژهای برخوردار است.
فیزیولوژی و نقش آمیلاز در بدن
آمیلاز یک آنزیم هیدرولیتیک است که پیوندهای α-1,4 بین مولکولهای گلوکز در نشاسته و گلیکوژن را میشکند. دو نوع اصلی از این آنزیم در بدن وجود دارد: آمیلاز بزاقی (S-type) که در غدد بزاقی تولید میشود و آمیلاز پانکراسی (P-type) که از سلولهای آسینار پانکراس ترشح میگردد. در شرایط عادی، هر دو فرم در مقادیر اندک در خون وجود دارند. اما در صورت آسیب بافتی در پانکراس یا غدد بزاقی، غلظت آمیلاز در سرم افزایش مییابد و این ویژگی پایهی انجام تست آمیلاز در تشخیص بیماریهاست.
تولید و دفع آمیلازس
حدود نیمی از آمیلاز سرمی از پانکراس و بقیه از غدد بزاقی منشا میگیرد. کلیهها وظیفه دفع این آنزیم از بدن را برعهده دارند. به همین دلیل در بیماران مبتلا به نارسایی کلیوی، سطح سرمی آمیلاز ممکن است حتی بدون آسیب پانکراسی افزایش یابد. نیمهعمر آمیلاز در خون کوتاه است (حدود ۲ تا ۴ ساعت) و معمولاً ۱۲ تا ۲۴ ساعت پس از شروع پانکراتیت حاد به حداکثر میرسد.
موارد درخواست تست آمیلاز
پزشکان معمولاً در مواردی مانند درد شکمی با احتمال پانکراتیت حاد یا مزمن، انسداد مجاری صفراوی، سوراخ شدن زخم معده، التهاب غدد بزاقی (اوریون)، یا بررسی عملکرد پانکراس پس از جراحی این تست را درخواست میکنند. همچنین در بیماران مبتلا به نارسایی کلیوی یا تومورهای پانکراس نیز بررسی سطح آمیلاز میتواند مفید باشد.
انواع نمونه برای اندازهگیری آمیلاز
برای اندازهگیری آمیلاز میتوان از چند نوع نمونه بیولوژیک استفاده کرد. رایجترین نمونه سرم خون است که برای ارزیابی کلی سطح آنزیم به کار میرود. در این روش باید از نمونهگیری با همولیز خودداری شود، زیرا همولیز میتواند موجب نتایج کاذب گردد. علاوه بر سرم، ادرار ۲۴ ساعته نیز گاهی مورد استفاده قرار میگیرد، بهویژه در شرایطی که نیاز به بررسی مزمنتری از تغییرات آمیلاز وجود دارد، مانند پانکراتیت مزمن یا در بیماران بستری طولانیمدت. در برخی شرایط خاص، مانند شک به نشت پانکراسی پس از جراحی یا وجود پانکراتیت حاد با مایع در حفره شکمی، ممکن است مایع آسیت یا پلور نیز برای اندازهگیری سطح آمیلاز مورد آزمایش قرار گیرد. افزایش آمیلاز در این مایعات معمولاً نشانهای از نشت ترشحات پانکراسی یا پارگی مجاری است.
روشهای اندازهگیری آمیلاز
در آزمایشگاههای مدرن از روشهای خودکار و دقیق برای سنجش آمیلاز استفاده میشود. مهمترین روشها عبارتاند از:
- روش آنزیمی (CNPG3 Method):
در این روش از سوبسترای مصنوعی CNPG3 استفاده میشود که در حضور آمیلاز به فرآوردهای رنگی تجزیه میشود. شدت رنگ در طول موج ۴۰۵ نانومتر اندازهگیری شده و با فعالیت آنزیم متناسب است.
- روش کلریمتریک کلاسیک:
در این روش سنتی، نشاسته به قندهای احیاکننده شکسته شده و با معرف ید یا DNSA واکنش داده و رنگ تولید میکند.
- روش ایمونولوژیک اختصاصی (Specific P-Amylase):
با استفاده از آنتیبادیهای اختصاصی برای ایزوآنزیم پانکراسی یا بزاقی، نوع دقیق آمیلاز شناسایی میشود. این روش بهویژه برای تمایز میان بیماریهای پانکراسی و بزاقی مفید است.
محدوده نرمال تست آمیلاز
محدوده طبیعی آمیلاز در بزرگسالان معمولاً بین ۳۰ تا ۱۱۰ واحد در لیتر (U/L) در سرم و تا ۴۶۰ واحد در ۲۴ ساعت (U/24h) در ادرار است. این مقادیر ممکن است بسته به روش اندازهگیری و کیت مورد استفاده کمی متفاوت باشند.
تفسیر نتایج تست آمیلاز
افزایش سطح آمیلاز ممکن است نشاندهنده یکی از موارد زیر باشد:
- پانکراتیت حاد (افزایش ۳ تا ۵ برابر مقدار نرمال)
- پانکراتیت مزمن (افزایش خفیف و ناپایدار)
- انسداد مجاری صفراوی یا رودهای
- نارسایی کلیوی (به علت کاهش دفع)
- التهاب غدد بزاقی (اوریون)
- زخم یا سوراخ شدن معده و روده
کاهش آمیلاز:
- نکروز پانکراس
- سیستیک فیبروزیس
- بیماریهای شدید کبدی یا سوءتغذیه
عوامل تداخلکننده در نتایج تست
برخی داروها و شرایط فیزیولوژیک میتوانند بر نتیجه تست آمیلاز اثر بگذارند. برای مثال، داروهایی مانند کورتیکواستروئیدها، مورفین، آسپرین، دیورتیکها و قرصهای ضدبارداری ممکن است باعث افزایش سطح آمیلاز شوند. در مقابل، الکل، داروهای ضدسرطان و استروئیدهای با دوز بالا میتوانند موجب کاهش سطح آمیلاز گردند. همچنین نمونههای همولیز شده یا آلوده به بزاق نیز میتوانند نتایج اشتباه ایجاد کنند.
مقایسه آمیلاز با لیپاز
اگرچه هر دو آنزیم آمیلاز و لیپاز در تشخیص پانکراتیت به کار میروند، اما ویژگیهای متفاوتی دارند. آمیلاز سریعتر از لیپاز افزایش مییابد (۲ تا ۱۲ ساعت پس از شروع علائم) و معمولاً سریعتر هم کاهش پیدا میکند، در حالی که لیپاز دیرتر بالا میرود (۴ تا ۸ ساعت) اما مدت طولانیتری در خون باقی میماند. لیپاز اختصاصیتر برای پانکراس است، اما آمیلاز ممکن است در سایر بیماریها نیز بالا برود. به همین دلیل، اندازهگیری همزمان هر دو آنزیم بهترین راه برای تشخیص دقیق آسیب پانکراسی است.
افزایش آمیلاز در بیماریهای غیرپانکراسی
افزایش آمیلاز محدود به پانکراس نیست و در بیماریهایی مانند نارسایی کلیوی، تومورهای ریه و تخمدان (ترشح نابجای آمیلاز)، سوراخ شدن زخم معده، انسداد روده و بارداری خارج رحمی نیز مشاهده میشود. در این موارد معمولاً نسبت آمیلاز به کراتینین (Amylase/Creatinine Clearance Ratio) برای افتراق علت پانکراسی از غیرپانکراسی مفید است.
اهمیت پایش مداوم آمیلاز
در بیماران بستری با درد شکمی، اندازهگیری متوالی آمیلاز میتواند در ارزیابی شدت بیماری، بررسی پاسخ به درمان و تشخیص عوارض احتمالی کمککننده باشد. همچنین پس از جراحیهای شکمی، افزایش مجدد آمیلاز ممکن است نشانهای از نشت ترشحات پانکراسی باشد.
محدودیتهای تست آمیلاز
تست آمیلاز اگرچه حساس است، اما اختصاصی نیست. در نارسایی کلیوی و بسیاری از بیماریهای غیرپانکراسی ممکن است سطح آن افزایش یابد. همچنین باید همراه با تستهای دیگر مانند لیپاز، کراتینین و BUN تفسیر شود. شرایط نمونهگیری، زمان برداشت خون و داروهای مصرفی بیمار نیز بر نتایج تأثیرگذارند.
نتیجهگیری
تست آمیلاز یکی از قدیمیترین و پرکاربردترین آزمایشهای بیوشیمیایی برای تشخیص بیماریهای پانکراس، بهویژه پانکراتیت حاد است. افزایش یا کاهش غیرطبیعی سطح آمیلاز میتواند بازتابی از فرآیندهای مختلف پاتولوژیک در بدن باشد. با این حال، تفسیر صحیح نتیجه تنها زمانی ممکن است که سایر عوامل زمینهای مانند عملکرد کلیوی، مصرف داروها و سابقه بیماری در نظر گرفته شود. اندازهگیری همزمان آمیلاز و لیپاز، بهکارگیری ایزوآنزیمهای اختصاصی و تحلیل بالینی دقیق میتواند به تشخیص سریعتر و دقیقتر کمک کند.
منابع
Serum pancreatic enzymes in chronic renal failure
The epidemiology of pancreatitis and pancreatic cancer
Renal function tests and their interpretation
Serum amylase and lipase in acute pancreatitis
Classification of acute pancreatitis
Acute pancreatitis: pathophysiology and management
Interpretation of pancreatic enzymes in renal and biliary disease