همه چیز در مورد تست AST و ALT؛ کاربردها و روش انجام
مقدمه
تست‌های AST و ALT از جمله متداول‌ترین آزمایشات بیوشیمیایی هستند که در معاینات دوره‌ای و تشخیص بیماری‌های کبد به کار می‌روند. وقتی پزشک آنزیم‌های کبدی را درخواست می‌دهد، غالباً منظورش همین دو آنزیم است. این دو آنزیم اغلب به عنوان مارکر آسیب کبدی در نظر گرفته می‌شوند، اما واقعیت این است که تفسیر آن‌ها پیچیدگی‌هایی دارد و بالا بودن آن‌ها همیشه به معنی بیماری شدید کبدی نیست.
پایه‌های زیستی AST و ALT
ALT (آلانین آمینوترانسفراز): آنزیمی است که بیشتر در کبد یافت می‌شود، اگرچه در مقادیر کمتر در عضلات، کلیه‌ها و بافت‌های دیگر هم وجود دارد. نقش آن در متابولیسم اسیدهای آمینه است، به‌خصوص تبدیل آلانین و پیرووات به گلوتامات و پیرووات و بالعکس.
AST (آسپارتات آمینوترانسفراز): آنزیمی گسترده‌تر است، که در بافت‌های مختلفی مانند کبد، قلب، عضلات اسکلتی، کلیه‌ها، مغز و دیگر بافت‌ها وجود دارد. این آنزیم آسپارتات و آلفا کتوگلوتارات را به گلوتامات و اگزالواستات تبدیل می‌کند. به دلیل گستردگی توزیع AST، افزایش آن می‌تواند علاوه بر آسیب کبدی، ناشی از آسیب‌های عضلانی، قلبی یا سایر ارگان‌ها هم باشد.
ایزوفرم‌ها و نیمه‌عمر
هر دو آنزیم دارای ایزوفرم‌های سیتوزولی و میتوکندریایی‌اند (به خصوص AST). نیمه عمر آن‌ها در گردش خون متفاوت است: نیمه عمر AST کوتاه‌تر است و نیمه عمر ALT نسبتاً طولانی‌تر است. آنچه اهمیت دارد این است که بالا رفتن مقدار این آنزیم‌ها معمولاً به دلیل نشت از داخل سلول‌ها به خون اتفاق می‌افتد (ناشی از آسیب غشای سلولی یا نکروز سلولی).
عوامل مؤثر بر فعالیت آنزیمی
چند عامل می‌توانند روی مقدار اندازه‌گیری‌شده AST/ALT اثر بگذارند، حتی بدون آسیب واقعی:
- کمبود ویتامین B6 می‌تواند فعالیت ALT را کاهش دهد و نسبت AST/ALT را افزایش دهد.
- نوسانات تصادفی داخلی: یعنی در همان فرد در زمان‌های مختلف ممکن است اندکی تغییر داشته باشد. یکی از مقالات نشان داده است که حدود ۳۰٪ از افراد با افزایش خفیف در AST/ALT، در آزمایش بعدی به محدوده نرمال باز می‌گردند.
- تأثیرات داروها، ورزش شدید اخیر، جراحی، شرایط متابولیکی، یا مصرف الکل.
کاربردهای بالینی تست AST و ALT
در عمل بالینی، کاربردهای این دو آنزیم گسترده است:
- غربالگری و بررسی اولیه
وقتی فردی برای چکاپ عمومی آزمایش کامل خون می‌دهد، غالباً AST و ALT جزو پانل‌های استاندارد هستند. اگر این مقادیر خارج از محدوده نرمال باشند، ممکن است پزشک به دنبال علت بگردد. افزایش جزئی ممکن است علامتی از بیماری کبدی خفیف یا تغییرات متابولیکی باشد.
- تشخیص انواع الگوی آسیب کبدی
- اگر ALT بیشتر از AST افزایش یابد (نسبت AST/ALT < 1): معمولاً نشان‌دهنده آسیب کبدی خالص (هپاتوسلولار) است.
- اگر نسبت AST/ALT > 1، و خصوصاً >2: ممکن است به سمت بیماری‌های الکلی کبد یا آسیب میتوکندریایی گرایش داشته باشد.
- وقتی افزایش آنزیم‌ها با افزایش آلکالین فسفاتاز (ALP) و بیلی‌روبین همراه است، ممکن است الگوی ترکیبی (hepatocellular + cholestatic) یا کلستاتیک باشد.
ارزیابی شدت و پیش‌بینی
در مواردی که AST و ALT بسیار بالا هستند (مثلاً بیش از ۴۰۰ یا هزار IU/L)، این موضوع معمولاً نشان‌دهنده آسیب حاد کبدی یا نکروز وسیع‌تر است. یک مطالعه بزرگ چندمرکزی نشان داده است که وقتی آنزیم‌ها خیلی زیاد باشند، علل شایع شامل هیپوکسی کبدی / ایسکمی کبد، آسیب دارویی (DILI)، هپاتیت ویروسی، یا بیماری پانکراس/کیسه صفرا است و میزان مرگ‌ومیر در این بیماران بالا بوده است. در بیماری مزمن کبدی مانند سیروز، ALT معمولاً کمتر خاص است و AST ممکن است به دلیل آسیب به بخش میتوکندریایی بیشتر افزایش یابد. نسبت AST/ALT در این موارد ممکن است بالاتر باشد.
نظارت بر درمان و پیشرفت بیماری
پزشکان از AST و ALT برای پیگیری پاسخ به درمان بیماری کبدی (مثلاً هپاتیت ویروسی، درمان دارویی، کنترل چاقی و استاتو هپاتیت) استفاده می‌کنند. کاهش مقادیر آن‌ها می‌تواند نشان‌دهنده بهبود باشد، در حالی که افزایش مداوم یا نوسانات بزرگ ممکن است نشانه عود یا پیشرفت بیماری باشد.
کنترل کیفیت و مقادیر مرجع
آزمایشگاه‌ها مقدار مرجع (Upper Limit of Normal, ULN) خاص خود را دارند، معمولاً بین ۳۰ تا ۵۰ IU/L بسته به جنس، سن و روش آزمایش
لازم است در تفسیر توجه شود که مقدار طبیعی مطلق ممکن است متفاوت باشد. برخی آزمایشگاه‌ها کالیبراسیون و تصحیح بر اساس ویتامین B6 یا دیگر عوامل را انجام می‌دهند.
بعضی شرایط می‌توانند موقتی آنزیم‌ها را افزایش دهند بدون آسیب واقعی:
- ورزش شدید اخیر
- مصرف الکل
- برخی داروها و داروهای گیاهی
- ناشتا بودن یا گرسنگی طولانی
- بیماری‌های عضلانی
- آزمایش در ساعات مختلف روز (بعضی نوسانات روزانه وجود دارد)
به همین علت، اگر افزایش جزئی مشاهده شود، معمولاً پزشک توصیه به تکرار آزمایش بعد از دوره بدون عوامل تحریک‌کننده می‌کند. یک مقاله گزارش داده است که در بسیاری از افراد، مقادیر AST و ALT بالا به‌صورت خفیف با تکرار آزمایش به محدوده نرمال باز می‌گردد.
تفسیر عمومی افزایش آنزیم‌ها
بسته به میزان افزایش آنزیم‌ها، آن‌ها را می‌توان در دسته‌های زیر قرار داد:
- افزایش خفیف: تا ۵ برابر حد بالای نرمال
- افزایش متوسط: بین ۵ تا ۱۵ برابر حد بالای نرمال
- افزایش شدید/بیش از ۱۵ برابر: معمولاً نشانه آسیب حاد یا نکروز وسیع
یکی از شاخص‌های مهم کمّی، نسبت AST به ALT است که جهت تشخیص تمایل به نوع خاصی از آسیب کبدی کاربرد دارد. این نسبت به عنوان “De Ritis ratio” شناخته می‌شود.
تفسیر معمول نسبت دِ ریتیس:
- اگر نسبت < 1 (یعنی ALT بیشتر از AST): معمولاً ضایعه حاد کبدی یا هپاتیت ویروسی یا NAFLD
- اگر نسبت ≈ 1 تا 2: ممکن است نشانه پیشرفت، فیبروز یا ترکیبی از آسیب‌ها
- اگر نسبت > 2: نشانه قوی‌تر برای بیماری الکلی کبدی یا آسیب میتوکندریایی
در سیروز پیشرفته یا آسیب شدید، نسبت ممکن است به سمت افزایش AST میل کند. اما باید توجه داشت که این نسبت تنها راهنما است و عوامل دیگری مانند کمبود ویتامین B6، ضعف عضلانی، همولیز و غیره ممکن است آن را تحت تأثیر قرار دهند.
تداخلات و محدودیت‌ها در تفسیر
- اگر شخص دچار آسیب عضلانی باشد (ورزش شدید، تروما، میوزیت)، AST ممکن است افزایش یابد بدون بیماری کبدی.
- مصرف داروها (مثل استاتین‌ها، داروهای ضدّ سل، ضد ویروس‌ها، داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی و غیره) ممکن است افزایش آنزیم‌ها را تحریک کند.
- در برخی بیماری‌ها افزایش آنزیم‌ها ممکن است با شدت آسیب کبدی همخوانی نداشته باشد.
- پایین بودن زیاد AST/ALT هم ممکن است در برخی شرایط بیماری نیز رخ دهد.
نتیجه‌گیری
تست‌های AST و ALT ابزارهای پایه‌ای، مهم و پرکاربرد در بررسی سلامت کبد هستند. اما استفاده از آن‌ها نیازمند درک دقیق زیست‌شناسی، عوامل مؤثر، الگوهای بالینی و محدودیت‌هاست. این تست‌ها می‌توانند به عنوان غربالگری اولیه برای شناسایی آسیب کبدی به کار روند، به تشخیص تمایز بین انواع آسیب کبدی (هپاتوسلولار، کلستاتیک، ترکیبی) کمک کنند، در ارزیابی شدت آسیب یا نکروز و پیش‌بینی اولیه نقش داشته باشند، برای نظارت بر پاسخ به درمان بیماری‌های کبدی مورد استفاده قرار گیرند.
منابع
Evaluation of Abnormal Liver Chemistries
Abnormal liver enzymes: A review for clinicians
The past and present of serum aminotransferases and the future of emerging biomarkers
A review on laboratory liver function tests
Value of Liver Function Tests in Cirrhosis
Evaluation of Elevated Liver Enzymes
A Comprehensive Review of the De Ritis Ratio in Clinical Medicine