همه چیز درباره تست لاکتات؛ کاربرد، تفسیر و روش‌های انجام
مقدمه
آزمایش لاکتات سرم یکی از آزمون‌های مهم در پزشکی بالینی و ورزشی است که از ابعاد مختلف نقش دارد: در مراقبت‌های ویژه، تشخیص شوک یا سپسیس و همچنین در حوزه تمرینات ورزشی و تعیین آستانه لاکتات. سطح لاکتات خون بازتاب‌دهنده تعادل میان تولید و کُندی حذف آن در بدن است و می‌تواند نشانه‌ای از اختلال در متابولیسم، اختلال در پرفیوژن بافتی یا تغییرات عملکردی عضلات باشد.
مبانی بیوشیمیایی لاکتات
لاکتات نتیجه مستقیم واکنش آنزیمی لاکتات دهیدروژناز (LDH) است، که پیرووات را به لاکتات تبدیل می‌کند، ضمن تبدیل NADH به NAD⁺. این واکنش به ویژه زمانی رخ می‌دهد که مسیرهای هوازی و میتوکندریایی دچار محدودیت شوند یا نیاز به تولید سریع‌تر ATP داشته باشند. برخلاف باور قدیمی که لاکتات را محصول صرفاً بی‌هوازی می‌دانست، امروزه می‌دانیم تولید لاکتات هم هوازی نیز می‌تواند رخ دهد و حذف آن نیز توسط کبد، کلیه‌ها و سایر بافت‌ها صورت می‌گیرد.
در شرایط طبیعی، بدن روزانه حدود ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ میلی‌مول لاکتات تولید می‌کند و عمده آن توسط کبد (حدود ۶۰٪) و کلیه‌ها (۳۰٪) متابولیزه می‌شود. در ورزش شدید یا شرایط پرفیوژن مختل، تولید لاکتات افزایش می‌یابد یا حذف آن کاهش می‌یابد، که می‌تواند منجر به افزایش سطح لاکتات خون شود.
عوامل مؤثر بر سطح لاکتات
- تولید بیشتر لاکتات: در نتیجه افزایش گلیکولیز سریع، کمبود اکسیژن موضعی (hypoxia)، تحریک سمپاتیک (کاتِکولامین‌ها) یا سایر بیماری‌ها
- کاهش حذف لاکتات: در اختلال عملکرد کبد یا کلیه، کاهش جریان خون به این اندام‌ها، یا مشکلات متابولیکی
- افزایش تولید/کاهش حذف توأماً: در شرایط بحرانی مانند سپسیس یا شوک ترکیبی از چند مکانیسم دخیل‌اند.
- دیگر عوامل مانند داروها، اختلالات متابولیکی، ورزش شدید، تزریق گلوکز، افزایش دمای بدن که می‌توانند باعث افزایش سطح لاکتات شوند حتی اگر پرفیوژن بافتی نرمال باشد.
کاربردهای کلینیکی و ورزشی تست لاکتات
تست لاکتات کاربردهای متعددی دارد که می‌توان آن را در دو دسته عمده قرار داد: کاربرد در مراقبت‌های ویژه (Critical Care) و کاربرد در ورزش و عملکرد بدنی.
- کاربرد در مراقبت‌های ویژه و بیماری‌های حاد
سطح لاکتات بالا در بیماران مبتلا به سپسیس، شوک، تروما یا خونریزی شدید با افزایش مرگ‌ومیر مرتبط است. مطالعه‌ای نشان داده است که سطح لاکتات اولیه بالا در ورود به بیمارستان، مستقیماً با نرخ مرگ‌ومیر ۳۰ روزه ارتباط دارد. بر اساس تعاریف جدید Sepsis‑3، یکی از شاخصهای تعریف شوک سپتیک، لاکتات سرم ≥ ۲ mmol/L علیرغم حجم‌درمانی کافی است. همچنین، تغییرات لاکتات (کاهش یا ثابت ماندن آن) در ساعات اولیه درمان، به عنوان شاخص پاسخ به درمان شناخته شده‌اند؛ کاهش سریع لاکتات با نتایج بهتر همراه است.
- کاربرد در ورزش و ارزیابی عملکرد بدنی
در ورزشکاران استقامتی، اندازه‌گیری لاکتات خون طی افزایش شدت تمرین، کمک می‌کند تا نکاتی مانند آستانه لاکتات (lactate threshold) و مناطق تمرینی تعیین شوند. دستگاه‌های قابل حمل برای اندازه‌گیری لاکتات به ورزشکاران امکان داده‌اند تا به صورت مکرر وضعیت متابولیک خود را ارزیابی کنند. در کاربرد ورزشی، تست لاکتات علاوه بر ارزیابی عملکرد، برای برنامه‌ریزی تمرین، پایش خستگی، تعیین زون‌های تمرینی و بهبود بازگشت (recovery) نیز کاربرد دارد.
روش‌های انجام تست لاکتات
نمونه خون ممکن است از ورید، مویرگ (انگشت، لاله گوش) یا شریان گرفته شود. در شرایط بحرانی معمولاً وریدی یا شریانی است. در ورزش ممکن است از مویرگ استفاده شود. باید از همولیز شدید نمونه جلوگیری شود، زیرا همولیز می‌تواند مقادیر لاکتات را کاذباً افزایش دهد.
زمان و شرایط نمونه‌گیری اهمیت دارد: پس از ورزش شدید، تغذیه، مصرف کافئین یا داروها، استرس، دمای محیط، همگی می‌توانند سطح لاکتات را تحت تأثیر قرار دهند. در شرایط بالینی، اگر بیمار اخیراً تزریق شدید یا درمان‌های خاص (مانند داروهایی که متابولیسم لاکتات را تحت تأثیر قرار می‌دهند) داشته باشد، باید این موضوع در تفسیر مدنظر قرار گیرد.
از آزمایشگاه‌ها از روش‌های آنزیمی مبتنی بر لاکتات دهیدروژناز یا لاکتات اکسیداز استفاده می‌کنند، که خون یا پلاسما را بررسی می‌کنند. این روش دقت خوبی دارد.
تفسیر نتایج تست لاکتات
در افراد سالم در حالت استراحت، سطح لاکتات معمولاً حدود 5/0 تا 2/2 mmol/L گزارش شده است، گرچه این بازه می‌تواند بسته به روش آزمایش و دستگاه متفاوت باشد.
در بخش مراقبت‌های ویژه، معمولاً سطوح ≥ 2 mmol/L به‌عنوان نکته هشدار در نظر گرفته شده است و سطح ≥ 4 mmol/L یا بیشتر با افزایش مرگ‌ومیر همراه است.
در ورزش، تمرین‌کنندگان ممکن است با مقادیر لاکتات ۲ تا 10 mmol/L یا بیشتر کار کنند، بسته به شدت ورزش و آستانه لاکتات فرد. بنابراین، بازه مقایسه ورزش با بیمارستان کاملاً متفاوت است.
توصیه‌های زمانی نمونه‌گیری
در بیماران ICU توصیه شده است که لاکتات هر ۲–۴ ساعت برای ۶–۱۲ ساعت اول پایش شود. در ورزش بسته به پروتکل، ممکن است هر مرحله از تست (مثلاً هر ۳–۵ دقیقه) نمونه‌گیری شود تا منحنی لاکتات رسم شود. در هر صورت، زمان، نوع نمونه (وریدی/مویرگی)، شرایط ورزش یا استراحت و دستگاه مورد استفاده باید ثبت شود.
نتیجه‌گیری
تست لاکتات یکی از ابزارهای مهم در ارزیابی وضعیت متابولیکی و پرفیوژن بافتی در شرایط متفاوت است، از مراقبت‌های ویژه تا ورزشگاه. در محیط بالینی، سطح لاکتات می‌تواند نشانه‌ای از اختلال متابولیکی، هیپوکسی بافتی یا کاهش حذف لاکتات باشد، و روند کاهش لاکتات پس از درمان پیش‌بینی‌کننده بهبود است. در حوزه ورزش، لاکتات وسیله‌ای برای تعیین آستانه ورزشی، زون‌های تمرینی و پایش خستگی است.
منابع
Lactate Monitoring in Intensive Care: A Comprehensive Review
Lactate and Lactylation in Sepsis: A Comprehensive Review
Serum lactate and the mortality of critically ill patients in ICU
Clinical applications of lactate testing in patients with sepsis
Lactate: The Fallacy of Oversimplification
The value of blood lactate kinetics in critically ill patients