مقدمه

منیزیم یکی از الکترولیت‌های ضروری بدن است که نقش حیاتی در عملکرد طبیعی عضلات، اعصاب، قلب و استخوان‌ها دارد. این عنصر با بیش از ۳۰۰ واکنش آنزیمی در بدن انسان مرتبط است و در فرآیندهایی همچون تولید انرژی  (ATP)، سنتز پروتئین، عملکرد سیستم ایمنی، تنظیم قند خون و تعادل الکترولیت‌ها دخالت دارد.

غلظت منیزیم در بدن به‌طور دقیق توسط کلیه‌ها و دستگاه گوارش تنظیم می‌شود. حدود ۶۰٪ از منیزیم بدن در استخوان‌ها ذخیره شده، ۲۰٪ در عضلات و بقیه در بافت‌های نرم و مایعات بدن وجود دارد. تنها ۱٪ از کل منیزیم در خون در گردش است و همین مقدار اندک می‌تواند شاخص مهمی از وضعیت تعادل الکترولیت‌ها باشد. اندازه‌گیری منیزیم سرم یکی از تست‌های روتین در آزمایشگاه‌های بالینی است که به‌ویژه در بیماران بستری، بیماران دچار نارسایی کلیه، دیابت، الکلیسم مزمن، یا افرادی که داروهای مدر یا مهارکننده‌های پمپ پروتون مصرف می‌کنند، اهمیت زیادی دارد.

فیزیولوژی منیزیم در بدن

منیزیم عمدتاً از طریق رژیم غذایی جذب می‌شود (به‌ویژه از منابعی مانند سبزیجات برگ‌سبز، مغزها، حبوبات و غلات کامل). در روده باریک جذب و از طریق کلیه‌ها دفع می‌گردد.

سطح نرمال منیزیم سرم در بزرگسالان معمولاً بین 7/1 تا 4/2 mg/dL  است.

تعادل منیزیم توسط سه عامل کلیدی تنظیم می‌شود: جذب گوارشی در روده‌ها، ذخیره استخوانی و بافتی و دفع کلیوی. نوسانات کوچک در عملکرد هر یک از این بخش‌ها می‌تواند منجر به تغییرات قابل توجهی در غلظت منیزیم سرم شود.

موارد کاربرد تست منیزیم

تست منیزیم در طیف وسیعی از شرایط بالینی کاربرد دارد، از جمله:

• ارزیابی تعادل الکترولیتی در بیماران بستری یا دچار اختلالات مزمن.
• بررسی علائم عصبی و عضلانی مانند ضعف، کرامپ، تتانی و تشنج.
• پایش بیماران دیابتی یا کسانی که انسولین یا داروهای مدر دریافت می‌کنند.
• ارزیابی عملکرد کلیه‌ها، به‌ویژه در بیماران مبتلا به نارسایی کلیوی.
• پایش پس از جراحی یا در شرایط بحرانی (مانند سپسیس یا سوختگی‌های وسیع).
• کنترل درمان با منیزیم سولفات در بیماران مبتلا به پره‌اکلامپسی یا آسم شدید.

روش انجام آزمایش منیزیم

نمونه معمولاً از سرم یا پلاسما گرفته می‌شود. استفاده از تیوپ‌های بدون ضدانعقاد یا حاوی لیتیوم هپارین توصیه می‌شود. از تیوپ‌های حاوی EDTA یا سیترات باید اجتناب شود زیرا با منیزیم کمپلکس تشکیل می‌دهند و باعث خطا می‌شوند.

روش‌های اندازه‌گیری:

• روش رنگ‌سنجی (Colorimetric) با معرف‌هایی مانند زایلیدیل بلو
• روش اسپکتروفتومتری جذب اتمی (AAS) برای دقت بالا
• روش‌های مدرن‌تر مانند ICP-MS (Inductively Coupled Plasma Mass Spectrometry) برای مطالعات تحقیقاتی

شرایط انجام:

• ناشتا بودن الزامی نیست.
• در صورت مصرف مکمل یا داروهای حاوی منیزیم، باید به پزشک اطلاع داده شود.
• خون باید سریعاً سانتریفیوژ و از تماس با سلول‌ها دور نگه داشته شود.

تفسیر نتایج آزمایش منیزیم

تفسیر نتایج تست منیزیم نیازمند در نظر گرفتن شرایط بالینی بیمار، داروهای مصرفی و وضعیت کلیه‌ها است. مقدار نرمال منیزیم سرم معمولاً بین 7/1 تا 4/2 میلی‌گرم در دسی‌لیتر است. در این محدوده، تعادل بین جذب، ذخیره و دفع منیزیم در بدن برقرار است. مقادیر پایین‌تر از 7/1 میلی‌گرم در دسی‌لیتر نشان‌دهنده هیپومنیزمی یا کمبود منیزیم است و مقادیر بالاتر از 4/2 میلی‌گرم در دسی‌لیتر بیانگر هیپرمنیزمی یا افزایش منیزیم خون می‌باشد.

در حالت هیپومنیزمی، بیمار ممکن است دچار ضعف عضلانی، لرزش، تهوع، کرامپ‌های شبانه، بی‌نظمی ریتم قلب، یا حتی تشنج شود. این وضعیت معمولاً در اثر سوءتغذیه، جذب ناکافی در روده، اسهال مزمن، الکلیسم، مصرف داروهای مدر مانند فوروزماید و تیازیدها، یا در بیماران دیابتی که قند خونشان به خوبی کنترل نمی‌شود، مشاهده می‌گردد. همچنین، سندرم‌هایی مانند گیتلمن یا بارتر نیز می‌توانند باعث دفع بیش از حد منیزیم از کلیه شوند. در این شرایط، معمولاً کاهش هم‌زمان پتاسیم و کلسیم نیز رخ می‌دهد که می‌تواند علائم بیمار را تشدید کند.

از سوی دیگر، هیپرمنیزمی یا افزایش سطح منیزیم سرم معمولاً ناشی از نارسایی کلیه است، زیرا کلیه‌ها مسئول اصلی دفع منیزیم هستند. هنگامی که عملکرد کلیه مختل می‌شود، منیزیم در بدن تجمع یافته و سطح آن افزایش می‌یابد. در این وضعیت، بیمار ممکن است علائمی مانند افت فشار خون، ضعف عضلانی، خواب‌آلودگی، کندی ضربان قلب، و در موارد شدید، فلج تنفسی یا کما را تجربه کند. مصرف بیش از حد داروها یا مکمل‌های حاوی منیزیم (به‌ویژه آنتی‌اسیدها و ملین‌های منیزیمی) نیز از علل شایع افزایش منیزیم در خون است.

بنابراین، برای تفسیر صحیح نتایج آزمایش منیزیم باید به زمینه‌ی بالینی بیمار، عملکرد کلیه، مصرف داروها، وضعیت تغذیه و وجود سایر اختلالات الکترولیتی توجه ویژه‌ای داشت. در اغلب موارد، بررسی هم‌زمان سطوح پتاسیم، کلسیم و فسفات می‌تواند به تشخیص دقیق‌تر و تصمیم‌گیری درمانی بهتر کمک کند.

علل هیپومنیزمی

• سوءتغذیه یا جذب ناکافی
• اسهال مزمن
• مصرف الکل
• درمان با داروهای مدر (به‌ویژه فوروزماید)
• دیابت کنترل‌نشده
• هیپرکلسیوری یا سندرم گیتلمن

علل هیپرمنیزمی

• نارسایی کلیه (کاهش دفع منیزیم)
• درمان با منیزیم سولفات
• مصرف بیش از حد آنتی‌اسیدهای حاوی منیزیم
• دهیدراسیون شدید

ارتباط بین منیزیم و سایر الکترولیت‌ها

منیزیم به‌طور نزدیکی با کلسیم، پتاسیم و فسفات مرتبط است. کمبود منیزیم معمولاً با هیپوکالمی مقاوم به درمان همراه است. همچنین باعث کاهش ترشح هورمون پاراتیروئید و در نتیجه هیپوکلسمی می‌شود. بنابراین، در صورت مشاهده‌ی سطوح پایین پتاسیم یا کلسیم، اندازه‌گیری منیزیم نیز توصیه می‌شود.

منیزیم و سلامت قلب

منیزیم نقش مهمی در تنظیم ریتم قلب دارد. هیپومنیزمی می‌تواند موجب آریتمی‌های بطنی، افزایش حساسیت به داروهای ضد آریتمی و افزایش خطر مرگ ناگهانی قلبی شود. در بیماران ICU، اندازه‌گیری روزانه منیزیم برای پیشگیری از آریتمی حیاتی است.

منیزیم و سیستم عصبی

منیزیم یک مهارکننده گیرنده NMDA است و در کنترل تحریک‌پذیری نورونی نقش دارد. کمبود آن می‌تواند منجر به تحریک‌پذیری عصبی، اضطراب، افسردگی، بی‌خوابی و حتی تشنج شود. در برخی بیماران مبتلا به میگرن مقاوم به درمان، مکمل منیزیم می‌تواند مؤثر باشد.

منیزیم در بارداری

در زنان باردار، اندازه‌گیری سطح منیزیم به‌ویژه در شرایط زیر ضروری است:

• پره‌اکلامپسی و اکلامپسی
• انقباضات زودرس رحم
• درمان با سولفات منیزیم برای پیشگیری از تشنج

فاکتورهای مداخله‌گر در نتایج آزمایش

• همولیز نمونه می‌تواند باعث افزایش کاذب سطح منیزیم شود.
• مصرف الکل یا کافئین ممکن است باعث کاهش سطح آن گردد.
• داروهای خاص مانند دیگوکسین، آمفوتریسین B و سیکلوسپورین می‌توانند سطح منیزیم را تغییر دهند.

نتیجه‌گیری

منیزیم یکی از عناصر حیاتی برای عملکرد طبیعی سلول‌ها و بافت‌های بدن است. تست منیزیم، ابزار ساده اما بسیار مؤثری برای تشخیص اختلالات متابولیکی، کلیوی و قلبی محسوب می‌شود. در بیماران بستری، بررسی منیزیم در کنار سایر الکترولیت‌ها می‌تواند در پیشگیری از عوارض خطرناک مانند آریتمی یا تشنج نقش تعیین‌کننده‌ای داشته باشد. در نهایت، آگاهی از فاکتورهای مداخله‌گر و تفسیر دقیق نتایج می‌تواند به تصمیم‌گیری‌های بالینی مؤثرتر و درمان‌های هدفمند کمک کند.

منابع

Magnesium in man: implications for health and disease

Magnesium in prevention and therapy. Nutrients

Magnesium and human health: perspectives and research directions

Role of magnesium in the pathogenesis of hypertension

Magnesium and type 2 diabetes

Magnesium homeostasis in mammalian cells