مقدمه

آنزیم گلوکز 6-فسفات دهیدروژناز (G6PD) نقش کلیدی در مسیر فسفات پنتوز دارد و عملکرد صحیح آن برای حفاظت سلول‌های قرمز خون در برابر استرس‌های اکسیداتیو بسیار مهم است. نقص یا کمبود این آنزیم، که به عنوان G6PD deficiency یا فاویسم شناخته می‌شود، یکی از شایع‌ترین آنزیم‌پاتی‌های انسانی بوده و میلیون‌ها نفر را در سراسر دنیا تحت تأثیر قرار می‌دهد.

زمینه بیولوژیک و ضرورت بررسی G6PD

آنزیم G6PD در مسیر پنتوز فسفات فعالیت می‌کند و نقش عمده‌ای در تولید NADPH دارد؛ NADPH برای بازسازی گلوتاتیون احیا شده (reduced glutathione) ضروری است، که یکی از مهم‌ترین مکانیسم‌های حفاظتی سلول‌های قرمز در برابر آسیب اکسیداتیو است. وقتی فعالیت آنزیم G6PD کاهش می‌یابد، گلبول‌های قرمز تحت استرس‌های اکسیداتیو (مثل عفونت، برخی داروها، غذاهای خاص) دچار همولیز می‌شوند. از آنجا که نقص G6PD زمینه ژنتیکی دارد (ژن روی کروموزوم X) و شیوع آن در گروه‌های قومی مختلف به نسبت بالا است، تشخیص آن اهمیت بالایی دارد.

کاربردهای تست G6PD

1. تشخیص نقص آنزیم: در بیمارانی که مشکوک به همولیز هستند، یا در نوزادانی که مبتلا به یرقان مقاوم به فوتوتراپی شده‌اند، یا در افرادی با سابقه خانوادگی نقص G6PD، انجام تست توصیه می‌شود.
2. پیش از درمان با داروهای خاص: برخی داروها و مداخلات (به‌ویژه در درمان مالاریا با داروهایی همچون پرازی‌کوان یا تفنوکوانیل) در افراد دارای کمبود G6PD می‌توانند منجر به همولیز شدید شوند؛ بنابراین مطالعه وضعیت آنزیم قبل از درمان اهمیت دارد.
3. غربالگری جمعیتی و نوزادی: در برخی مناطق با شیوع بالا، پیشنهاد شده است که تست G6PD به صورت عمومی یا برای نوزادان انجام شود تا از عوارضی همچون یرقان شدید یا همولیز ناگهانی جلوگیری شود.
4. راهنمایی‌های درمانی و پیشگیری: اطلاع از وضعیت آنزیم به بیمار و پزشک کمک می‌کند تا از تماس با عوامل اکسیداتیو (دارو، غذا، عفونت) اجتناب کنند و برنامه‌ریزی مناسبی داشته باشند.

روش‌های انجام تست G6PD

1. روش‌های کیفی (Qualitative)

یکی از روش‌های متداول، Fluorescent Spot Test (FST)  است؛ در این روش، خون را با سوبسترا مخلوط می‌کنند و در نور ماوراء بنفش، تولید NADPH مشاهده می‌شود. اگر فلورسانس دیده نشود، احتمال کمبود آنزیم وجود دارد. این روش سریع، کم‌هزینه و مناسب غربالگری است، اما دارای محدودیت‌هایی است به‌ویژه در زنانی که ژن آن‌ها مستعد کمبود است (ناهنجاری موزائیسمی X-linked) و یا در شرایطی که فعالیت آنزیم نزدیک به آستانه باشد.

• روش‌های کمی (Quantitative)

روش مرجع برای اندازه‌گیری فعالیت آنزیم، اسپکتروفوتومتری است؛ در آن میزان تولید NADPH به صورت واحد در گرم هموگلوبین یا شمارش گلبول قرمز بیان می‌شود.

نکات فنی و عملی

• نمونه باید با شرایط صحیح تهیه شود (مثلاً نه در دوره همولیز فعال، زیرا رتیکولوسیت‌ها فعالیت بالاتری دارند و می‌توانند نتیجه نرمال کاذب دهند).

در زنانی که هتروژنز هستند (مثلاً حامل ژن G6PD)، فعالیت آنزیم ممکن است در محدوده میانی باشد و تفسیر دشوارتر است.

• اگر نمونه خون ذخیره می‌شود، باید شرایط دمایی مناسب رعایت شود؛ برخی مطالعات نشان داده‌اند که می‌توان تا ۷ روز در ۴ درجه سلسیوس فعالیت را reliably اندازه‌گیری کرد.

تفسیر نتایج تست G6PD

در مطالعات مختلف، آستانه‌های متفاوتی برای کمبود آنزیم تعریف شده‌اند؛ ولی اغلب حدود ۳۰ ٪ فعالیت نرمال برای تشخیص کمبود کامل (deficient) استفاده می‌شود.

برای وضعیت حد واسط (intermediate) به ویژه در زنان هتروژن، فعالیت بین ۳۰ تا 60 ٪ نرمال مورد بحث بوده است. مطالعه‌ای نشان داده که حدود ۶۰ ٪ فعالیت می‌تواند آستانه مهمی باشد.

تفسیر عملی

اگر فعالیت آنزیم بسیار پایین باشد (مثلاً < 30٪)  تشخیص کمبود جدی داده می‌شود، که فرد در معرض خطر بالا برای همولیز قرار دارد. اگر در خانم‌ها فعالیت بین 30–60٪ باشد، ممکن است به‌عنوان وضعیت حد واسط در نظر گرفته شود که همچنان ریسک بالاتری نسبت به نرمال دارد، مخصوصاً در مواجهه با عوامل اکسیداتیو. فعالیت نرمال یا بالاتر از آستانه‌ها به معنای ریسک کم برای همولیز تحت شرایط معمول است، اما این به معنای عدم همه خطرات نیست زیرا هنوز نسبت به ژنوتیپ و سایر عوامل زمینه‌ای نیاز به احتیاط وجود دارد.

نتیجه آزمایش را باید در زمینه بالینی (شواهد بالینی، سابقه خانوادگی، داروها و تحریکات احتمالی) تفسیر کرد. مثلاً در حین همولیز فعال، نتیجه آزمایش ممکن است کاذب‌نرمال باشد (وجود رتیکولوسیت ها با فعالیت بیشتر).

برای درمان‌هایی که با داروهای اکسیداتیو سروکار دارند (مثلاً درمان مالاریا)، لازم است شخص حتماً قبل از تجویز، تست G6PD انجام دهد. نتیجه کمبود آنزیم می‌تواند موجب تجدیدنظر در انتخاب دارو، کاهش دوز یا نظارت دقیق‌تر شود.

محدودیت‌ها و خطاهای احتمالی

• آزمایش کیفی ممکن است در زنان هتروژن به‌دلیل موزائیسم X نتایج نادقیق بدهد.
• آزمایش در دوره همولیز فعال یا پس از انتقال خون ممکن است نتیجه غلط دهد. مثال: رتیکولوسیت‌هایی که نشاط بالاتری دارند، فعالیت G6PD آن‌ها بالاتر است و می‌تواند نتیجه را به سمت نرمال متمایل کند.
• تفسیر فعالیت در زنان به علت ژنتیک پیچیده‌تر است (هتروژن بودن) و باید با احتیاط بیشتری انجام شود.

توصیه‌های قبل و بعد از آزمایش

پیش از آزمایش: مطمئن شوید که بیمار در وضعیت پایاست، نه در حال همولیز فعال، و اگر اخیراً انتقال خون داشته‌اند، نتیجه ممکن است تحت تأثیر قرار گیرد.

پس از آزمایش: اگر نتیجه کمبود آنزیم نشان داده شود، بیمار باید از عوامل شناخته‌شده و تحریک‌کننده همولیز آگاه شود (داروها، غذاها، عفونت‌ها) و تحت مشاوره قرار گیرد.

پزشک باید در انتخاب داروها و دوزها حساس باشد، خصوصاً اگر فرد کمبود دارد یا فعالیت آنزیمش بینابینی است.

در مدل‌های درمانی مالاریا، نتایج تست G6PD می‌تواند در تصمیم برای استفاده از داروهای ۸-آمینوکینولین مؤثر باشد.

نتیجه‌گیری

تست G6PD ابزاری حیاتی در تشخیص نقص آنزیم G6PD، پیشگیری از همولیز و هدایت درمان‌های مناسب، به‌ویژه در شرایطی که داروها یا تحریکات اکسیداتیو مطرح هستند، به‌شمار می‌رود. تفسیر نتایج باید با در نظر گرفتن زمینه بالینی، جنسیت، شرایط آزمایشگاهی و محدودیت‌های عملی صورت گیرد. برای اتخاذ تصمیمات درمانی ایمن، اطلاع دقیق از وضعیت آنزیم G6PD ضروری است. به ویژه در مناطق با شیوع بالای G6PD و یا در بیمارانی که داروهایی با ریسک همولیز تحت کمبود مصرف می‌کنند، اجرای صحیح این تست می‌تواند تاثیر چشمگیری در کاهش عوارض و بهبود نتایج داشته باشد.

منابع

A Review of the Current Status of G6PD Deficiency Testing to Guide Radical Cure of P vivax

Comparison of Quantitative and Qualitative Tests for Glucose-6-Phosphate Dehydrogenase Deficiency

Molecular Analysis of Glucose-6-Phosphate Dehydrogenase Gene Mutations

Clinical performance validation of the STANDARD G6PD Test

Glucose-6-phosphate dehydrogenase deficiency detection using flow cytometry vs spectrophotometry