همه چیز در مورد تست اسید اوریک، کاربردها و روش انجام
مقدمه
بدن انسان در طول شبانه‌روز دائماً در حال بازسازی و تجزیه‌ی سلول‌هاست. یکی از فرآورده‌های طبیعی این روند، ماده‌ای به نام اسید اوریک (Uric Acid) است. این ترکیب نتیجه‌ی نهایی تجزیه‌ی ترکیباتی به نام پورین‌ها است که در بسیاری از غذاها، نوشیدنی‌ها و سلول‌های بدن یافت می‌شوند. در حالت عادی، کلیه‌ها این ماده را از طریق ادرار دفع می‌کنند. اما زمانی که تولید آن افزایش یا دفع آن کاهش پیدا کند، مقدار اسید اوریک در خون بالا می‌رود و می‌تواند باعث مشکلات مختلفی مانند نقرس (Gout)، سنگ کلیه یا اختلالات متابولیک شود.
به همین دلیل، تست اسید اوریک یکی از آزمایش‌های پایه و بسیار پرکاربرد در بررسی سلامت متابولیک و کلیوی به شمار می‌رود. این تست نه‌تنها برای تشخیص بیماری‌های مشخص مانند نقرس انجام می‌شود، بلکه شاخصی مهم برای بررسی تعادل شیمیایی بدن، وضعیت تغذیه، مصرف داروها و کارکرد کلیه‌ها نیز هست.
اسید اوریک چیست و چگونه در بدن تولید می‌شود؟
اسید اوریک یک ترکیب شیمیایی حاصل از تجزیه‌ی پورین‌ها است؛ مولکول‌هایی که در DNA، RNA و برخی مواد غذایی مانند گوشت قرمز، ماهی، دل و جگر، حبوبات، و نوشیدنی‌های الکلی وجود دارند. وقتی بدن سلول‌های قدیمی را تجزیه یا غذاهای غنی از پورین را هضم می‌کند، پورین‌ها شکسته شده و به اسید اوریک تبدیل می‌شوند.
این ماده در خون حل می‌شود و از طریق کلیه‌ها به ادرار راه می‌یابد تا از بدن دفع شود. مقدار کمی از آن نیز از طریق مدفوع دفع می‌شود. اگر تعادل میان تولید و دفع اسید اوریک بر هم بخورد، سطح آن در خون افزایش می‌یابد؛ حالتی که به آن هیپراوریسمی (Hyperuricemia) گفته می‌شود.
افزایش اسید اوریک همیشه به معنای بیماری نیست، اما در برخی شرایط می‌تواند منجر به تشکیل کریستال‌های سوزنی‌شکل شود که در مفاصل، کلیه یا بافت‌های نرم تجمع می‌یابند و التهاب و درد ایجاد می‌کنند. بیماری نقرس یکی از بارزترین نتایج این فرآیند است.
اهمیت و کاربردهای تست اسید اوریک
تست اسید اوریک یکی از آزمایش‌های متداولی است که در بررسی سلامت عمومی و نیز تشخیص یا پایش چندین بیماری مهم به کار می‌رود. مهم‌ترین کاربردهای بالینی آن عبارت‌اند از:
- تشخیص و پیگیری بیماری نقرس
نقرس نوعی آرتریت التهابی است که بر اثر رسوب کریستال‌های اسید اوریک در مفاصل ایجاد می‌شود. اندازه‌گیری سطح اسید اوریک خون برای تشخیص نقرس و نیز ارزیابی اثربخشی درمان دارویی (مانند آلوپورینول) ضروری است.
- ارزیابی عملکرد کلیه‌ها
چون کلیه‌ها مسئول دفع اسید اوریک هستند، افزایش سطح آن می‌تواند نشانه‌ای از کاهش عملکرد کلیه باشد. در بیماران مبتلا به نارسایی کلیوی مزمن، اندازه‌گیری منظم اسید اوریک به پایش وضعیت متابولیک بدن کمک می‌کند.
- بررسی خطر تشکیل سنگ کلیه
افرادی که سنگ‌های کلیوی حاوی اسید اوریک دارند یا سابقه‌ی خانوادگی آن را دارند، باید به‌طور منظم سطح اسید اوریک خون و ادرار خود را کنترل کنند.
- ارزیابی در بیماران تحت شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی
تخریب گسترده سلول‌های سرطانی باعث آزاد شدن مقدار زیادی پورین می‌شود که در نهایت منجر به افزایش شدید اسید اوریک می‌گردد. این وضعیت که به «سندرم لیز تومور» معروف است، می‌تواند عوارض کلیوی جدی ایجاد کند.
- کنترل بیماری‌های متابولیک و سندرم متابولیک
سطح بالای اسید اوریک با چاقی، دیابت نوع ۲، فشار خون بالا و چربی خون ارتباط دارد و ممکن است به‌عنوان یک شاخص خطر در ارزیابی سندرم متابولیک استفاده شود.
- پایش اثر داروها یا رژیم غذایی خاص
برخی داروها مانند دیورتیک‌ها، آسپرین یا سیکلوسپورین می‌توانند سطح اسید اوریک را تغییر دهند. همچنین رژیم‌های پرپروتئین یا پرپورین باعث افزایش سطح آن می‌شوند. تست اسید اوریک در این شرایط، ابزار مفیدی برای کنترل وضعیت بیمار است.
روش انجام تست اسید اوریک
تست اسید اوریک معمولاً به دو روش اصلی انجام می‌شود:
- اندازه‌گیری اسید اوریک در خون (سرم یا پلاسما)
- اندازه‌گیری اسید اوریک در ادرار ۲۴ ساعته
- تست خونی اسید اوریک
در این روش، از بیمار نمونه خون گرفته می‌شود. معمولاً نیازی به ناشتایی نیست، اما بهتر است بیمار قبل از آزمایش از مصرف زیاد گوشت، نوشیدنی‌های الکلی یا داروهای خاص خودداری کند. نمونه خون در آزمایشگاه با استفاده از روش‌های آنزیمی یا اسپکتروفتومتری مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد.
- تست ادراری اسید اوریک
برای بررسی میزان دفع اسید اوریک توسط کلیه، از بیمار خواسته می‌شود تا طی ۲۴ ساعت ادرار خود را جمع‌آوری کند. این تست به پزشک کمک می‌کند تا تعیین کند که آیا افزایش سطح اسید اوریک ناشی از تولید زیاد آن در بدن است یا به‌دلیل دفع ناکافی از طریق کلیه‌ها.
تفسیر نتایج تست اسید اوریک
مقدار طبیعی اسید اوریک ممکن است بسته به سن، جنس، رژیم غذایی و روش آزمایشگاهی کمی متفاوت باشد. به طور میانگین:
در مردان بالغ بین 4/3 تا 0/7 میلی‌گرم در دسی‌لیتر
در زنان بالغ بین 4/2 تا 0/6 میلی‌گرم در دسی‌لیتر
افزایش اسید اوریک (هیپراوریسمی)
علل افزایش اسید اوریک را می‌توان به دو گروه کلی تقسیم کرد:
- افزایش تولید اسید اوریک:
- رژیم غذایی پر پورین (گوشت قرمز، دل و جگر، ماهی، نوشیدنی‌های الکلی)
- تخریب زیاد سلولی (سرطان‌ها، شیمی‌درمانی، بیماری‌های خونی)
- ژنتیک و آنزیم‌های ناقص در مسیر متابولیسم پورین
- کاهش دفع اسید اوریک:
- نارسایی کلیه
- دهیدراسیون یا کم‌آبی بدن
- مصرف داروهای دیورتیک، آسپرین و سیکلوسپورین
- مسمومیت با سرب
افزایش سطح اسید اوریک به خودی خود بیماری محسوب نمی‌شود، اما اگر ادامه یابد یا از حد طبیعی بالاتر رود، خطر بروز نقرس، سنگ کلیه و بیماری‌های قلبی‌عروقی افزایش می‌یابد.
کاهش اسید اوریک (هیپواوریسمی)
پایین بودن سطح اسید اوریک بسیار نادر است اما ممکن است به دلایل زیر رخ دهد:
- بیماری‌های شدید کبدی
- سوءتغذیه یا رژیم غذایی بسیار کم‌پروتئین
- مصرف داروهایی مانند آلوپورینول یا پروبنسید
- سندرم SIADH (ترشح نامتناسب هورمون ضدادراری)
راهکارهای کنترل سطح اسید اوریک
در صورتی که سطح اسید اوریک در خون بالا باشد، راهکارهای درمانی شامل موارد زیر هستند:
- اصلاح رژیم غذایی:
- کاهش مصرف گوشت قرمز، دل و جگر، ماهی‌های چرب و غذاهای دریایی.
- پرهیز از نوشیدنی‌های الکلی و شیرین‌شده با فروکتوز.
- افزایش مصرف سبزیجات، لبنیات کم‌چرب و مایعات فراوان.
- درمان دارویی:
- آلوپورینول (Allopurinol) برای کاهش تولید اسید اوریک.
- فبوکسوستات (Febuxostat) به‌عنوان مهارکننده آنزیم گزانتین اکسیداز.
- پروبنسید (Probenecid) برای افزایش دفع اسید اوریک از طریق کلیه‌ها.
- اصلاح سبک زندگی:
حفظ وزن مناسب، انجام ورزش منظم و اجتناب از کم‌آبی بدن.
نتیجه‌گیری
تست اسید اوریک یکی از آزمایش‌های کلیدی در پزشکی است که نقش مهمی در تشخیص، پایش و پیشگیری از طیف گسترده‌ای از بیماری‌ها دارد — از نقرس و سنگ کلیه گرفته تا بیماری‌های متابولیک و قلبی‌عروقی. این تست نه‌تنها وضعیت متابولیسم پورین را نشان می‌دهد، بلکه شاخصی از تعادل شیمیایی بدن و عملکرد کلیه‌ها محسوب می‌شود.
منابع
Uric acid and gout: pathophysiology and clinical implications
Management of hyperuricemia and gout
Diet and risk of hyperuricemia
Mechanisms of gout and urate crystal inflammation
Uric acid in kidney disease: causes and consequences