علت بیماری فاویسم

فاویسم یک بیماری ژنتیکی است که به نام حساسیت به باقلا نیز شناخته میشود. این بیماری به علت کمبود آنزیم G6PD (گلوکز 6 فسفات دهیدروژناز) به وجود می آید. فاویسم جزو شایع ترین نقص های آنزیمی ژنتیکی در بدن می باشد. این بیماری ژنتیکی وابسته به کروموزوم X است و در مردان شیوه بیشتری دارد، زیرا دارای یک کروموزوم X هستند و وجود تنها یک کروموزم معیوب برای ابتلای مردان به فاویسم کافی است. در زنان حامل این نقص ژنتیکی، میزان G6PD تقریبا در نیمی از اریتروسیت ها طبیعی است. زنان هتروزیگوت نسبت به مالاریا (پلاسمودیوم فالسیپاروم) مقاوم هستند.

گونه های ژنتیکی مختلفی از کمبود آنزیم G6PD وجود دارد که دارای فعالیت طبیعی هستند. شایع ترین آنها تایپ B (غربی) و تایپ A (آفریقایی) است. شیوع کمبود این آنزیم در جهان بیش از 400 میلیون مورد است.

 G6PD چیست؟

G6PD یک آنزیم سیتوپلاسمی است که اولین چرخه متابولیکی پنتوز فسفات را کاتالیز می نماید. G6PD باعث احیاء NADP (نیکوتین آمید آدنین دی نوکلوتید فسفات) میگردد. NADP تنها منبع تولید NADPH مورد نیاز برای تولید گلوتاتیون احیا شده است. این آنزیم بوسیله ی احیای گلوتاتیون از غشای گلبول قرمز در برابر اکسید شدن محافظت میکند. نقص این آنزیم، باعث حساسیت گلبول‌های قرمز در برابر مواد اکسید کننده میشود.

این بیماری بر اساس فعالیت آنزیم G6PD به پنج دسته تقسیم می شود:

کلاس I: کمبود شدید آنزیم (فعالیت کمتر از 10 درصد ) همراه با همولیز و آنمی مزمن (غیر اسفروسیتی)

کلاس II: کمبود شدید آنزیم (فعالیت کمتر از 10 درصد) همراه با همولیز متناوب

کلاس III: کمبود خفیف آنریم (فعالیت بین 10 تا 60 درصد) و همولیز در مواجهه با عوامل تشدید کننده ی حساسیت

کلاس IV: نوع بدون کمبود G6PD و بدون عوارض

کلاس V: نوع همراه با افزایش فعالیت آنزیم و بدون عوارض

عوارض بیماری فاویسم چیست؟

افراد دچار به این بیماری، در حالت عادی علائمی ندارند ولی در مواجهه با عوامل اکسیدان مانند برخی داروها، باقلا (Fava) یا عفونت ها دچار علائم شدید می شوند. باقلای فاوا (Vica fava) حاوی ماده ی شیمیایی اکسیدان به نام divicine است. در فرد مبتلا به فاویسم، مصرف باقالی یا محصولات فراوری شده ی آن، باعث همولیز گلبول های قرمز و کم خونی همولیتیک میشود. خوردن و حتی بوییدن گل و گرده های باقلا عوارض بسیار شدیدی را در مبتلایان ایجاد می کند. آنمی همولیتیک حاد به علت گسترش سریع همولیز درون عروقی به همراه هموگلوبینوری ایجاد میشود. این آنمی ممکن است خود محدود شونده باشد زیرا مقدار آنزیم در اریتروسیت های جوان، دارای سطحی نزدیک به محدوده ی طبیعی است.

همولیز سلول های خونی در غیاب فعالیت آنزیم G6PD، باعث تولید “هم” میشود. “هم” تولید شده توسط آنزیم هم اکسیژناز به بیلی وردین و سپس به بیلی روبین تبدیل می شود. همولیز ناشی از فاویسم میتواند موجب زردی نوزادان و به ندرت آنمی همولیتیک غیر اسفروسیتوزی گردد.

عواملی که موجب حمله فاویسم می شوند:

• داروهایی مانند نالیدیکسیک اسید، کلرامفنیکل، نیتروفور انتوئین، کوتریموکسازول، سولفونامیدها، داروهای ضد مالاریا (پریماکین، پاماکین، کلروکین، کیناکرین)، فناسیتین، مشتقات ویتامین K، متیلن بلو، پروبنسید، فنازوپریدین، آسپرین، آمینوسالیسیلیک اسید
• مواد شیمیایی (نفتالین ، فنیل هیدرازین، بنزن)
• بعضی از بیماری ها مانند اسیدوز دیابتی و هپاتیت
• انواع باقلا ( نخود فرنگی ، لوبیا سبز)

علایم بالینی

علائم بیماری 4 تا 48 ساعت پس ازخوردن باقلا یا سایر داروهای خاص بروز پیدا میکند. کودک به طورناگهانی دچار تب خفیف، سردرد، بی حالی، رنگ پریدگی، حالت تهوع و گاهی استفراغ ، قرمز یا تیرگی ادرار (اصطلاحا به رنگ کوکا کولا یا چای پر رنگ) و گاهی درد شکم یا کمر می شود.

عدم درمان مناسب علائم بیماری، می تواند موجب آسیب دیدن کلیه ها و ایجاد نارسایی کلیوی (مقاله آزمایش های چکاپ کلیه) و نیزکم خونی شدید و صدمات حاصل از آن شوذ.

روش های تشخیص آزمایشگاهی کمبود G6PD (تست تشخیص فاویسم)

Heinz Bodies, Bite Cells : G6PD Deficiency

روش مشاهده ی مستیم سلول های خونی:

بین دو حمله‌ی همولیز، شمارش سلول های خونی طبیعی است. در حین حملات همولیز میتوان در لام خون محیطی اریتروسیت های قطعه قطعه شده و منقبض شده، سلول های گاز زده (Bite cells) و سلول های تاولی شکل (Blister cells) را مشاهده کرد. هاینزبادی نیز ممکن است در رنگ آمیزی حیاتی گلبول های قرمز مشاهده شود.

تست غربالگری با کیت آزمایشگاهی:

کمبود آنزیم با تست های غربالگری یا ارزیابی مستقیم آنزیم در سلول اریتروسیتی مشخص میشود. تست تشخیص فاویسم بصورت کمی و یا کیفی انجام میشود. آزمایش G6PD جزو تست های غربالگری ضروری بعد از تولد نوزاد می باشد. با توجه به امکان بروز صدمات شدید نورولوژیک حاصل از تجمع بیلیروبین غیر کونژوگه ناشی از همولیز در مغز نوزاد مبتلا به یرقان، نظیر کرون ایکتروز، بررسی کمبود این آنزیم در نوزادان اهمیت بسیاری دارد.

کیت سنجش کیفی G6PD برند صبا جهت تشخیص فعالیت آنزیم گلوکز 6 فسفات دهیدروژناز مورد استفاده قرار میگیرد. این کیت به روش کیفی تهیه میگردد. در این کیت آزمایشگاهی، از مشاهده ی تغییر رنگ جهت بررسی وجود آنزیم گلوکز۶ فسفات دهیدروژناز موجود در گلبول قرمز استفاده میشود.

نکته: با توجه به اینکه اریتروسیت های جوان مقادیر بیشتری از آنزیم را دارند، ارزیابی مستقیم آنزیم در زمان حملات همولیز که با افزایش رتیکولوسیت ها همراه است، ممکن است نتایج را به صورت کاذب طبیعی نشان دهد. ارزیابی های بعد از زمان همولیز، یعنی زمانی که جمعیت سلولی پراکندگی سنی طبیعی دارند، آشکار کننده ی کمبود آنزیم خواهند بود. برای انجام آزمایش از خون تام یا خون پاشنه پا (برای نوزادان) نمونه گیری می شود.

درمان فاویسم

درمان این بیماران، حمایتی است که با هدف پیشگیری از رسوب هموگلوبین در کلیه‌ها انجام خواهد شد.

• قطع مصرف دارو های موثر در ایجاد فاویسم
• درمان عفونت در صورت وجود
• مدیریت شرایط برای دفع ادرار بیشتر
• انتقال خون درصورت نیاز
• فتوتراپی در صورت زردی نوزاد دارای کمبود آنزیم و در صورت نیاز تعویض خون

 منابع استفاده شده:

هماتولوژی هافبرند