شناسایی دقیق قارچ‌ها؛ رازهای افتراقی و مورفولوژیک در محیط سابرو دکستروز آگار
مقدمه
تشخیص دقیق و سریع عفونت‌های قارچی، به‌ویژه در بیماران ایمونوساپرس، یکی از چالش‌های بزرگ در آزمایشگاه‌های میکروبیولوژی است. در این میان، محیط کشت سابرو دکستروز آگار به‌عنوان یکی از محیط‌های اصلی و استاندارد برای رشد قارچ‌ها، جایگاهی حیاتی در شناسایی و افتراق مورفولوژیک گونه‌های قارچی دارد. این محیط نه تنها امکان رشد طیف گسترده‌ای از قارچ‌های رشته‌ای و مخمری را فراهم می‌کند، بلکه با ویژگی‌های خاص خود، امکان بررسی کلنی، رنگدانه، قوام و شکل کلنی را به متخصصان می‌دهد تا افتراق اولیه بین گونه‌ها ممکن شود.
ساختار و ترکیب محیط کشت سابرو دکستروز آگار
محیط SDA از نظر ترکیب ساده اما بسیار مؤثر است. اجزای اصلی آن شامل:
- دکستروز (40 g/L): منبع اصلی کربن برای رشد قارچ‌ها
- پپتون (10 g/L): تأمین‌کننده نیتروژن و اسیدهای آمینه
- آگار (15 g/L): عامل ژلاتینه‌کننده
- pH اسیدی (حدود 6/5): مهارکننده رشد بیشتر باکتری‌ها
گاهی برای کاربردهای خاص، آنتی‌بیوتیک‌هایی مانند کلرامفنیکل یا جنتامایسین نیز به آن اضافه می‌شود تا از رشد باکتری‌ها جلوگیری شود و محیط انتخابی‌تر برای قارچ‌ها شود.
ویژگی‌های رشد قارچ‌ها در محیط SDA
قارچ‌ها، بسته به نوع و گونه، در این محیط ویژگی‌های مورفولوژیکی خاصی از خود نشان می‌دهند که برای افتراق و تشخیص بسیار ارزشمند است:
- رنگ کلنی:
- کاندیدا آلبیکنس: کلنی‌های کرم‌رنگ یا سفید، صاف و براق
- آسپرژیلوس نایجر: سیاه‌رنگ، پودری و مخملی
- تریکوفیاتون روبروم: صورتی تا قرمز مایل به قهوه‌ای
- پنی‌سیلیوم: آبی-سبز با لبه‌های سفید
- بافت کلنی:
صاف، پودری، پنبه‌ای، مخملی یا چروکیده مثلاگونه‌های موکور کلنی‌های بسیار پف‌دار و پشمی دارد
- سرعت رشد:
- قارچ‌های مخمری مثل کاندیدا معمولاً در ۲۴–۴۸ ساعت رشد می‌کنند
- قارچ‌های رشته‌ای کند رشدتر هستند (۳ تا ۷ روز یا بیشتر
کاربردهای محیط SDA در تشخیص افتراقی
الف) تشخیص اولیه بین قارچ‌های رشته‌ای و مخمری
ظاهر کلنی، سرعت رشد و بافت، اولین شاخص‌های افتراقی‌اند. قارچ‌های مخمری مثل کاندیدا کلنی‌های صاف و مرطوب دارند، در حالی‌که قارچ‌های رشته‌ای ظاهر پودری یا پنبه‌ای دارند.
ب) مقایسه گونه‌های مختلف کاندیدا
- کاندیدا آلبیکنس: کلنی سفید و صاف، امکان germ tube test مثبت
- کاندیدا تروپیکالیس: کلنی‌های کرمی‌رنگ با مرکز چروک‌دار
- کاندیدا گلابراتا: کلنی‌های کوچک‌تر و مات
ج) تشخیص قارچ‌های مولد رنگدانه مثل تریکوفایتون روبروم و گونه‌های فوزاریوم که رنگ مشخصی به کلنی می‌دهند.
اهمیت مورفولوژی در افتراق قارچ‌ها
مورفولوژی کلنی درSDA، همراه با میکروسکوپی مستقیم (مثل رنگ‌آمیزی لاکتوفنل کاتن بلو) و تست‌های مکمل مانند کشت روی کروم آگار، تست‌های بیوشیمیایی و مولکولی می‌تواند تشخیص نهایی را دقیق‌تر کند. برای مثال، دو قارچ ممکن است کلنی مشابه داشته باشند، اما میکروسکوپ یا رنگ‌آمیزی خاص تفاوت را نشان می‌دهد. بنابراین SDA سکوی اولیه است و پایه‌ای برای تست‌های تخصصی‌تر بعدی.
محیط‌های SDA اصلاح‌شده برای تشخیص بهتر
- محیطSDA با کلرامفنیکل: مهار رشد باکتری‌ها
- محیطSDA با سیکلوهگزاماید: مهار قارچ‌های ساپروفیت؛ مفید برای قارچ‌های پاتوژن
- محیطSDA دوقلو (در کنار کروم آگار): برای افتراق گونه‌های کاندیدا
محدودیت‌های محیط SDA
- غیر انتخابی بودن: بدون آنتی‌بیوتیک‌ها، باکتری‌ها نیز رشد می‌کنند.
- عدم افتراق دقیق: SDA فقط ظاهر کلنی را نشان می‌دهد، برای افتراق نهایی به تست‌های تکمیلی نیاز است.
- زمان‌بر بودن: رشد برخی قارچ‌ها ممکن است ۲ هفته یا بیشتر طول بکشد.
نمونه‌های بالینی رایج برای کشت روی SDA
- نمونه‌های پوستی، ناخن و مو (در موارد درماتوفیتوز)
- خلط، BAL یا ترشحات تنفسی (در موارد آسپرژیلوزیس)
- نمونه ادرار، واژینال یا خون (در موارد کاندیدیازیس)
- CSF یا نمونه‌های بافتی در بیماران ایمنی‌ضعیف
تفسیر نتایج و گام‌های بعدی
پس از رشد کلنی در SDA، گام‌های بعدی شامل:
- بررسی میکروسکوپی مستقیم
- رنگ‌آمیزی اختصاصی (مثل Calcofluor White، KOH، یا LPCB)
- تست Germ Tube برای کاندیدا آلبیکنس
- تست‌های ملکولی مثل PCR یا MALDI-TOF
- مقایسه با کروم آگار یا API 20C AUX برای کاندیدا
نتیجه‌گیری
محیط کشت سابرو دکستروز آگار، یکی از مهم‌ترین ابزارهای پایه در تشخیص قارچ‌ها در آزمایشگاه‌های میکروبیولوژی است. این محیط به‌خوبی ویژگی‌های رشد و مورفولوژی قارچ‌ها را نشان می‌دهد و نخستین گام در الگوریتم تشخیصی بسیاری از عفونت‌های قارچی است. هرچند که به‌تنهایی نمی‌تواند افتراق نهایی را انجام دهد، اما نقشی کلیدی در غربالگری و شناسایی اولیه دارد. استفاده هوشمندانه از این محیط همراه با سایر تست‌های کمکی، باعث افزایش دقت تشخیص و در نتیجه بهبود روند درمان بیماران می‌شود.
منابع
Medically Important Fungi: A Guide to Identification
Fungal Infection: Diagnosis and Management
Descriptions of Medical Fungi
Epidemiology of invasive candidiasis
The use of SDA in mold identification
Laboratory diagnosis of fungal infections: SDA and beyond
Histopathologic diagnosis of fungal infections in the 21st century