هورمون ها در بارداری با تغییرات زیادی همراه هستند. هم چنین شرایط فیزیولوژیک و متابولیک بدن در این دوران به طور قابل توجهی تغییر میکند. در این مطلب به مرور جامعی بر بارداری و تاثیر آن بر روی تست های بیوشیمی و هورمون های بدن و کمک به مدیریت تشخیص برخی از مشکلات بارداری می پردازیم.

تغییرات هورمون ها

 – هورمون Human Chorionic Gonadotropin) HCG)

بسیاری از پروتئین های اختصاصی بارداری توسط تروفوبلاست ها تولید می شوند. رایج ترین موردی که در بارداری اندازه گیری می شود، هورمون HCG است.

این هورمون پس از تولید به جریان خون مادر ترشح می شود. HCG در اوایل در هفته دوازدهم به اوج خود می رسد و سپس کاهش می یابد. این هورمون 10 روز پس از لقاح در ادرار قابل اندازه گیری است.

•  HCG در غیر بارداری

هورمون HCG توسط تومورهای تروفوبلاستی نیز ترشح می شود. این تومورها هم در آقایان و خانم ها ایجاد میشوند که شامل “Hydatidiform Mole and Choriocarcinona” است که با مقدار زیادی از این هورمون را تولید میکنند.

خانم بدون علائم بارداری و با میزان بالای هورمون HCG، غالبا دچار تومور تروفوبلاست می باشد و در آقایان نیز این تومور به صورت  Testicular Teratoma ایجاد می شود.

• حاملگی خارج رحمی (Ectopic Pregnancy)

در بارداری خارج رحمی میزان hCG سرم به میزان طبیعی افزایش نمی یابد. بطور معمول هر دو تا سه روز، میزان hCG دو برابر می گردد. اگر سطح هورمون افزایش معادل ۶۶ طی دو روز را نشان ندهد، به احتمال بالای ۹۰٪ یک بارداری غیرطبیعی است. در عمل، تشخیص براساس شاخص های بالینی، تست های بارداری، سونوگرافی و لاپاراسکوپی است.

– هورمون کورتیزول

کورتیزول به دلیل افزایش Cortisol – binding globulin) CBG) در سرم  به مقدار زیادی افزایش پیدا میکند. افزایش هورمون آزاد کورتیزول در سرم باعث آزاد شدن آن در ادرار ۲۴ ساعته می شود.

یکی از علت هایی افزایش این هورمون در این دوران، تولید موادی شبیه ACTH توسط جفت است. به همین خاطر اغلب خانم‌های باردار یک عدم تحمل به گلوکز و حالتی کوشین مانند (Cushingoid features) را از خود نشان میدهند.

این امر تشخیص سندرم کوشینگ در بارداری را برای پزشک دشوار می سازد. عدم وجود تغییرات دای اورنال (diurnal variation) در تشخیص اهمیت دارد.

– هورمون های تولید مثل

غلظت هورمون های پرولاکتین، استروژن و تستوسترون و (SHBG (Sex Hormone Binding Globulin در دوران بارداری افزایش ثابتی را نشان می دهند. همچنین غلظت هورمون رشد و گنادوتروپین کاهش می یابد.

هورمون LH اگر با متد دارای ویژگی پائین اندازه گیری شود، ممکن است با هورمون HCG واکنش متقاطع انجام دهد و منجر به افزایش غلظت LH شود.

– تست های عملکرد غده تیروئید

در دوران بارداری تولید استروژن ها و غلظت Thyrotropin binding globulin) TBG) افزایش می یابد که باعث افزایش هورمون های total T4 و total T3 میشود.

افزایش زیاد هورمون HCG، یک اثر خفیف تحریکی بر روی تولید هورمون های تیروئید دارد که در نتیجه باعث افزایش جزیی هورمون های آزاد تیروئید Free T3 و Free T4 در سه ماهه اول بارداری می گردد. 

این افزایش از طریق یک فیدبک منفی منجر به کاهش غلظت TSH حتی تا مقدار غیرقابل اندازه گیری می شود.
در سه ماهه دوم و سوم، میزان غلظت‌های هورمون آزاد تیروئید کاهش و حتی ممکن است به زیر مقدار دامنه نرمال برسد؛ البته این امر وابسته به متد اندازه گیری است و آزمایشگاه موظف است که بسته به دوره بارداری رفرانس نرمال مناسب را هم برای TSH و هورمون های آزاد تیروئید را که وابسته به متد اندازه گیری است برای پزشک گزارش کند.

• هیپو تیروئیدی دوران بارداری

در طی بارداری نگهداری و مراقبت تیروئید خانم باردار در شرایط Euthyroid برای سلامت جنین، اهمیت خاصی دارد. در سه ماهه اول بارداری تیروئید جنین در حال رشد، عملکرد کمی دارد و جنین نیازمند هورمون تیروئید مادر برای رشد نرمال عصبی می باشد.

افزایش سقط یا کند ذهنی جنین در مادرانی که بیماری تیروئید آنها تشخیص داده نشده و یا درمان مناسب جایگزینی هورمون به هنگام ابتلا به هیپوتیروئیدی صورت نپذیرفته مشاهده شده است.
نیاز به هورمون تیروئید T4 در بارداری افزایش می یابد و مادرانی که دچار بیماری کم کاری تیروئید هستند، نیازمند دوز درمانی ۲۵-۵۰ میکروگرم در روز می باشند.

درمان مناسب هورمون T4 با اندازه گیری TSH و Free T4 در هر سه ماهه بارداری باید ارزیابی شود و غلظت TSH بین ۰٫۲ تا ۲٫۰ mU/L و Free T4 در غلظت مناسب وابسته به دوره بارداری تنظیم شود.
۴ هفته پس از زایمان، TSH مادر که به غلظت قبل از بارداری می رسد باید مجددا اندازه گیری شود.

• هیپرتیروئیدی دوران بارداری

تشخیص و درمان پرکاری تیروئید در دوران بارداری و شیردهی از اهمیت خاصی برخوردار است. شیوع پرکاری تیروئید در دوران بارداری حدود ۰٫۳ درصد بوده که در صورت عدم تشخیص و درمان مناسب به عوارض جدی و غیرقابل جبران برای مادر و جنین منجر می شود. شایع ترین عارضه پرکاری تیروئید در مادر باردار افزایش فشار خون شریانی (Gestational Hypertension) است که خطر بروز پره اکلامپسی را ۵ برابر بیشتر می کند.

سقط جنین، ناهنجاری های جنینی، جدا شدن جفت، زایمان زودرس و تولد نوزاد با وزن کم از دیگر عوارض می باشند. داروهای ضد تیروئیدی از جفت عبور کرده و باعث کم کاری تیرویید جنین یا Fetal Hypothyroidism میشود لذا دوز مصرفی با پیگیری آزمایشگاهی بایستی در حداقل غلظت که بتواند تیروئید مادر را در شرایط Euthyroidism ایجاد کند تجویز می شود.

سایر متابولیت ها

– عملکرد کلیه

در دوران بارداری حجم پلاسما و GFR افزایش می یابد. این امر گاهی با بیش از ۵۰ ٪  افزایش همراه است. به علاوه، غلظت های سدیم، اوره و کراتینین کاهش می یابد.

– پروتئین ها و چربی های سرم

میزان غلظت تری گلیسرید حتی ممکن است تا سه برابر میزان طبیعی افزایش یابد. کلسترول LDL و HDL به میزان کمتری نسبت به تری گلیسرید افزایش می یابند. میزان آلبومین و پری آلبومین به دلیل افزایش حجم پلاسما کاهش می یابند. فیبرینوژن و سروپلاسمین پلاسما نیز افزایش می یابند.

– آنزیم آلکالین فسفاتاز

در دوران بارداری آنزیم آلکالین فسفاتاز توتال افزایش می یابد و حتی تا ۳ برابر میزان دوران غیر بارداری می رسد.

– آهن و فریتین در دوران بارداری

در دوران بارداری، سنتز گلبول های قرمز افزایش می یابد. علت این افزایش، انتقال آهن به جنین در حال رشد است که سبب افزایش نیاز به آهن می شود.

آهن ذخیره معمولا کاهش می یابد که با کاهش آهن و فریتین و افزایش ترانسفرین و TIBC همراه است.

دیابت بارداری

تغییرات هورمونی در دوران بارداری سبب درجاتی از اختلال عدم تحمل گلوکز در خانم باردار می شود. اما این تغییر به اندازه ای نیست که بتوان آن را بیماری دیابت در نظر گرفت.

در طی سه ماهه سوم، تغییرات هورمونی خانم باردار را در ریسک ابتلا به دیابت بارداری قرار می دهد که در این میان وجود فاکتورهایی از جمله اضافه وزن، وجود قند در ادرار، اختلال تحمل گلوکز، سابقه ابتلا به بیماری دیابت در خویشاوندان درجه اول (پدر، مادر، برادر و خواهر)، سابقه تولد نوزاد قبلی با وزن بیش از ۴ کیلوگرم، سابقه تولد نوزاده مرده در گذشته، سابقه ابتلا به دیابت بارداری در بارداری قبلی، داشتن مایع آمنیوتیک بیش از حد (هیدر آمینوس) را باید مد نظر قرار گیرد.

• غربالگری دیابت

تعداد زیادی از زنان باردار که دیابت بارداری در آن ها پیشرفت می کند هیچ یک از عوامل خطر اشاره شده ابتلا به دیابت بارداری را ندارند؛ لذا تشخیص قطعی خانم های باردار که در معرض خطر دیابت بارداری هستند باید هر چه سریعتر به منظور تشخیص دیابت بارداری غربالگری گردند و سایر خانم های باردار در هفته ۲۴ تا ۲۸ بارداری به منظور بررسی دیابت بارداری غربالگری شوند.

در خانم های باردار که در معرض خطر زیاد ابتلا به دیابت بارداری هستند توصیه می شود. به دنبال مشاهده نتایج طبیعی تست غربالگری، به منظور اطمینان بیشتر مجددا تست غربالگری در ۲۴ تا ۲۸ بارداری صورت پذیرد.

• برگرفته از مقاله نشریه ی پیام آزمایشگاه – دکتر حمید رضا امینی، دکترای بیوشیمی بالینی
• گردآوری و تنظیم: سیده فاطمه شایسته