نمونه های آلوده آزمایشگاهی و طرز کار با آن ها
آلودگی های آزمایشگاهی و نکات ایمنی کار با نمونه ها
دلایل عفونت های آزمایشگاهی
دلایل حقیقی آلودگی ها و حوادث آزمایشگاهی در حقیقت در مجموعه ای از روند کار در آزمایشگاه نهفته است نه در رابطه با یک یا دو عامل مستقیم.
از لحظه ورود یک نمونه به آزمایشگاه، برای کنترل و جلوگیری از عفونت دارای مسئولیت مستقیم می باشیم و این مسئولیت بیشتر متوجه مدیران آزمایشگاه و سوپروایزرهاست و تا زمانی که آن نمونه به طور کامل دور ریخته نشده، این مسئولیت پایدار است.
در خارج از آزمایشگاه، سیاست ها و روش های دست زدن به نمونه های آلوده ، نگهداری و حمل آن ها به آزمایشگاه باید به طور کامل برای بیماران، اطرافیان و عوامل کمکی مانند بهداشت یاران که در خانه های بهداشت و یا مراکز بهداشتی و درمانی روستایی کار میکنند، مشخصا تعیین گردد.
در آزمایشگاه نحوه کار با خارج از محیط آزمایشگاه فرق می کند. زیرا تماس مستقیم با نمونه ها، روش های آماده کردن نمونه برای آزمایش مستقیم و کشت در محیط آزمایشگاه خطرات را چند برابر افزایش می دهد و این امر یکی از دلایل عمده برای رعایت دقیق موازین اصول حفاظت و ایمنی از طرف کارکنان آزمایشگاه ها، پرستاران و بیمارستان ها است.
ممکن است عفونت فرد یا میزبانی که عفونی می شود به وسیله محیط، عوامل فیزیکی، عوامل عفونی، حیوانات و یا حشرات از راه های مختلف به وجود آید.
در آزمایشگاه هایی که با حیوانات سر و کار دارند، خطر عفونت از حیوان به انسان فوق العاده زیاد است. گزارش های فراوانی در انتقال بیماری از شامپانزه به انسان در هنگام کار منتشر شده است. تقریبا در حدود صد بیماری است که میتواند از حیوان به انسان منتقل گردد، ولی تعدادی از بیماری های مشترک انسان و دام است که از حیواناتی که به طور طبیعی آلوده شده اند می توانند به انسان منتقل گردند.
از آن جمله: کوریومننژیت لنفوسیتیک، هپاتیت عفونی، تب پنجه گربه، بیماری نیوکاسل، پسیتاکوزیس، ویروس B میمون لپتوسپیروزیس، سل، مالاریا، آمبیاز، شیگلوزیس و عفونت های استرپتوکوکی و استافیلوکوکی.
عفونت منتقله به وسیله حیوانات ممکن است از طریق گاز گرفتن، چنگ زدن و یا فضولات و باقیمانده مواد غذایی در قفس ها و یا از راه تنفسی به وسیله حیواناتی که سرفه می کنند به کارمندان آزمایشگاه منتقل گردند. اگر حیواناتی برای بررسی میکروارگانیسم هایی که از طریق آئروسل منتقل می گردند تحت آزمایش باشند، احتمال دارد که میکروارگانیسم ها از راه پوست آن ها در هوا منتقل شود و سبب آلودگی کارکنان بخش حیوانات گردد.
همان طور که اشاره شد، مهمترین راه های سرایت و انتقال میکروارگانیسم در محیط آزمایشگاه عبارت است از:
1. تنفس هوای آلوده (Air Borne)
ذرات ریز «آئروسل» از ظروف محتوی مواد عفونی به طور خیلی ساده با برداشتن درب آن ها، استفاده از سواب برای برداشت نمونه و با استفاده از لوپ ممکن است در هوا پراکنده گردد. حرارت دادن سر سوزن ها در حالی که هنوز مواد مایع در آن قرار دارد ذرات آئروسل ایجاد می کند. شکستن لوله ها در داخل سانتریفوژ نیز یک حادثه خطرناک است.
معمولا عوامل میکروبی که در فضای آزمایشگاه پخش می شوند بیشترین خطر را برای کارمندان به وجود می آورند. بنابراین تجزیه هوای آزمایشگاه هرازگاهی بسیار ضروری است. در این رابطه می توان یا از طریق نمونه برداری هوای داخل اتاق ها اقدام کرد و یا از طریق استفاده از سواب.
در طریق نخست از وسایل مکنده هوا که بتواند در هر دقیقه ۲۸ لیتر هوا را نمونه برداری کند، استفاده می شود. این دستگاه دارای ۳۴۰ دریچه کوچک بوده که هوا به وسیله آن مکیده می شود و سپس بلافاصله یک تا دو میلیمتری بر بالای بوات پتری محتوی نوتریون آگار قرار داده می شود. پلیت ها را ۳۶ تا ۴۸ ساعت در حرارت ۳۰ سانتیگراد (۸۶ درجه فارنهایت) قرار داده، سپس باکتری ها را شمارش و تعداد کلنی های موجود در فضای آزمایشگاه و انواع آن را مشخص می نماید.
با استفاده از سواب آغشته به نوتریون براث نیز عینا می توان وضع آلودگی محیط آزمایشگاه را مشخص نمود.
2. بلعیدن میکروب ها
یکی از راه های ورود میکروب به بدن از طریق خوردن آن هاست. استفاده از دهان برای پیپت کردن محلول های میکروبی، بی دقتی در شستن دست بعد از تماس با نمونه های میکروبی، گذاشتن مداد و یا اشیاء دیگری که روی میزهای آلوده قرار داشته در دهان، گذاشتن سیگار بر روی میزهای آزمایشگاه و سپس استفاده از آن، خوردن و آشامیدن در داخل محیط های آلوده از راه های ورود میکروب به بدن است.
3. ورود مستقیم میکروب به بدن (Direct Inoculation)
وسایل تیز مانند سوزن و یا شیشه های شکسته ممکن است سبب جراحت در پوست شده و ورود مستقیم میکروب به بدن را تسهیل کند. همچنین میکروارگانیسم ها ممکن است از راه خراش های کوچک، محل خاراندن، کونژونکتویت چشم، و یا بافت های مخاطی دیگر مستقیم وارد بدن گردند و ایجاد عفونت نمایند.
ناقلین میتس ها، کنه، پشه ها و سایر پارازیت های پوستی ممکن است منابع بالقوه خطرناک برای انتقال عفونت و ایجاد آلودگی در کارکنان آزمایشگاه ها بخصوص هنگامی که با حیوانات آزمایشگاه کار می کنند، باشند.
4. دست زدن و حمل نمونه ها
- نمونه هایی که قسمت خارجی ظرف بشدت آلوده است، هیچ گاه نباید مورد قبول بخش پذیرش نمونه ها قرار گیرد، در تمام موارد باید از دستکش های یکبار مصرف برای گرفتن نمونه ها استفاده شود.
- برای حمل نمونه ها از مراکز دور دست، مانند خانه های بهداشت، مراکز بهداشتی و درمانی به مراکز آزمایشگاهی نباید از ظروفی استفاده کرد که هیچ گونه تراوشی به خارج نداشته باشد تا سبب آلودگی گردد.
- کلیه نمونه ها باید در داخل هود بیولوژیک باز شود.
- هنگام سانتریفوژ کردن باید درب لوله ها بسته باشد.
5. کارکردن با نمونه های آزمایشگاهی
یکی از مهمترین منابع خطر برای کارکنان آزمایشگاه هنگام کار با نمونه های آزمایشی است. دقت در نکات زیر از خطرات احتمالی می کاهد.
- کلیه نمونه ها و کشت ها باید به عنوان منبع بالقوه خطرناک تلقی شود و در تمام موارد از روش های ضد عفونی (Aseptic) پیروی شود.
- هنگام حمل ونقل تعداد زیادی پلیت، آنها را در جا پلیتی مخصوص باید قرار داد و همچنین لوله ها را در جا لوله ای مخصوص قرار داد.
- برای جلوگیری از ایجاد ذرات محتوی میکروب در استریل کردن سوزن ها و لوپ باید دقت کرد.
- قبل و بعد از شروع به کار، میز محل کار باید با محلول ۵ /۲ درصد «آمفیل» با محلول مناسب دیگر ضدعفونی شود.
نکات ایمنی هنگام کار با نمونه های بخش ویروس شناسی
– کلیه کارهای آزمایشی باید زیر کابینت انجام گیرد.
– لوله های کشت شده را که کار با آن ها تمام شده، در ظرف محتوی ۵ /۰ درصد کلرین قرار دهند.
پس از ۱۸ تا ۲۴ ساعت که از قرار دادن لوله ها در محلول ضدعفونی گذشت، آنها را در داخل سینک ظرفشویی قرار داده و با مقدار کافی آب روان شسته شود.
قبل و بعد از کار باید میز آزمایشگاه را با محلول ۵/ . درصد کلرین تمیز نمود.
نکات ایمنی هنگام کار با نمونه های بخش میکروب شناسی
آزمایشگاه میکوباکتریولوژی دارای مقررات خاصی است که رعایت آن جدا توصیه می شود زیرا به دلیل ساختار خاص مایکوباکتری ها و مقاومت آن ها در مقابل مواد شیمیایی و مواد ضد عفونی کننده با دیگر باکتری ها فرق اساسی دارد.
- هیچ کار میکو باکتریولوژی در آزمایشگاه فاقد B.S.C (هود بیولوژیک) نباید انجام گیرد.
- آزمایشگاه ها باید به دو قسمت جداگانه پاک (clean) و آلوده (contaminated) تقسیم گردد.
- کلیه کارهای روی نمونه، از قبیل تهیه لام، کشت، آنتی بیوگرام و نظایر آن باید در اتاق «آلوده» انجام گیرد.
- قبل از ورود به اتاق «آلوده» باید پیش بند، ماسک و دستکش در دست داشته باشند.
- پس از انجام کار روی میز کار و داخل کابینت با محلول ۲/ ۵ درصد آمفیل یا محلول مناسب دیگر ضدعفونی گردد.
- قبل از ترک اتاق کار، چراغ اولتراویوله داخل کابینت روشن شود.
- قبل از ترک اتاق پیش بند، ماسک و دستکش را درآورده و در ظرف مخصوص خود قرار دهند.
- بلافاصله بعد از خروج از اتاق دست های خود را بشویند.
دور ریختن نمونه های آلوده
یکی دیگر از راه های مهم ایجاد خطر دورریختن مواد آلوده است. رعایت نکات زیر حتی المقدور خطر آلودگی کارمندان و افراد دیگر را کاهش می دهد:
- کلیه پلیت های یکبار مصرف، لوله ها، شیشه آلات غیر قابل مصرف و نظایر آن را باید در یک ظرف قابل اتوکلاو کردن نارنجی قرار داده شود و علامت مخصوص «خطر عفونی» روی آن چسبانده شود. وقتی که کیسه نصفه پر شد آن را در یک کیسه پلاستیک دیگر قرار داده تا از هرگونه تراوش مواد آلوده به خارج جلوگیری شود. سپس علامت مخصوص «عفونت» را روی آن چسبانده و به قسمت منطقه زباله دانی ارسال دارند.
- لوله کشت های انجام شده که باید دوباره مصرف شوند.
- شیشه های قابل مصرف و نظایر آن را در یک ظرف فلزی قابل اتوکلاو کردن قرار داده و اتوکلاو کرده و سپس برای استفاده مجدد به قسمت شستشو ارسال دارند.
- بعضی از وسایل آزمایشگاهی مانند سرپیپت، سواب های چوبی و وسایل نوک تیز دیگر ممکن است سبب سوراخ شدن کیسه های پلاستیکی و آلوده کردن محیط و کارمندان گردد. دقت شود که چنین وسایلی را در ظروف پلاستیکی محکم تر قرار داده، سپس برای اتوکلاو کردن ارسال گردد.
- مایعات آلوده: مایعات آلوده باید در داخل ظروف قابل اتوکلاو کردن ریخته شود و به آن محلول ۲/۵ درصد آمفیل و یا ضدعفونی کننده مناسب دیگری اضافه گردد. (غلظت نهایی ۲/۵٪) سپس آن ها را در ۱۲۱°C برای مدت بیست دقیقه اتوکلاو کرده و سپس در داخل فاضلاب بریزند.
ریختن مواد عفونی در آزمایشگاه
خطر عمده ای که همواره ممکن است کارمندان را تهدید کند، ریختن مواد عفونی مانند خلط، ادرار و نظایر آن بر روی میزها و کف اتاق و یا شکسته شدن لوله های کشت شده است که در چنین مواردی اگر دقت کافی در تمیز کردن محل حادثه صورت نگیرد، در کوتاه مدت ذرات آئروسل محتوی انواع میکروارگانیسم های بیماری زا در فضا پخش می شود و خطر کارمندان را تهدید می کند. در چنین مواردی بلافاصله باید سوپروایزر بخش و یا مدیر آزمایشگاه را آگاه کرد. افسر ایمنی بلافاصله باید با سریع ترین وسیله ممکن نسبت به محدود کردن آلودگی اقدام نموده و قبل از هر چیز سیستم تهویه اتاق ها و کولرها را ببندد و به روش زیر در کنترل عفونت اقدام کند:
- روی محل آلوده را بلافاصله با حوله پارچه ای پوشانده تا از آئروسل شدن مواد جلوگیری شود.
- روی پارچه یا دستمال کاغذی از محلول ضدعفونی کننده (محلول ۲/۵ درصد آمفیل) بریزند. (به استثناء موارد ویرولوژی که باید از محلول کلسیم هیپوکلریت استفاده شود.)
- مدت ۱۵ دقیقه به همان حالت بگذارند و سپس محل را تمیز کنند.
- هنگام تمیز کردن محل آلوده حتما از دستکش و ماسک استفاده شود.
- تمام کاغذها و یا لوله ها را در کیسه های مخصوص قرار دهند.
- محل آلوده را بعد از ضدعفونی کردن با آب بشویند.
- در صورتی که عوامل خطرناک عفونی مانند Histoplasma ، Coccidioides و Blastomyces روی میز و یا کف آزمایشگاه را آلوده کرد، باید بلافاصله اتاق را خالی کرده و متخصصین مربوطه را برای کنترل آلودگی خبر نمود.
- در مورد آلوده شدن اتوکلاو، بن ماری، سانتریفیوژ و نظایر آن ها، ابتدا بلافاصله به وسیله ی پارچه یا حوله ی کاغذی جاذب مواد آلوده را جمع کرده و سپس با محلول ضد عفونی کننده محل را ضد عفونی نمایید.
- در صورتی که مواد عفونی همراه با مواد رادیواکتیو سبب آلودگی شود، علاوه بر استفاده از محلول ضد عفونی کننده 0.5 درصد کلرین، کلیه ی معیار های حفاظتی مواد رادیواکتیو را باید رعایت نمود.
منبع:
کتاب جامع تجهیزات آزمایشگاهی فراورده های تشخیصی
دکتر حمید رضا سقا و همکاران
